داگرتنی وتارەکە: سێرجان جێنکێنز – چەپ و ئیسلامیزم
ئاڵوگۆڕی سیاسەت (Policy Exchange)
جوولای 2021
وەرگێڕان: ئەستێڵ ئینسایت
کاروباری جیهانی
ئیسلامخوازەکان و چەپ: نزیكایه‌تییەکی ئایدیالۆژیک
پێشه‌كی:
كوشتنی سامۆئێل پاتی له ئۆکتۆبری 2020دا دیسان كۆمه‌ڵێک نیگه‌رانیی له‌مێژینه‌ی له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی جۆره جیاوازه‌كانی ئیسلامیزم له فەڕانسادا ورووژانده‌وه. كۆمه‌ڵگەی فهڕانسی كۆمه‌ڵێك پرسیاری خستۆته سه‌ر چه‌پی فهڕانسی، به تایبه‌ت له زانكۆ و ناوه‌نده ئاکادێمیکەکاندا، كه تۆمه‌تبارن به هێرشكردنه سه‌ر لاییستیه‌ی فهڕانسی (واتە بنه‌ڕه‌تی یاسای سیكۆلاریزم له فهڕانسا) و پابه‌ندبوونی له‌ڕاده‌به‌ده‌ریان به بنه‌ماكانی تیۆری ڕه‌خنه‌یی. لە درێژەی ئەم پرسیارانەدا ده‌وڵه‌تی ماكرۆن پێشنیاری لێكۆڵینه‌وه‌ی دا له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه به چه‌پی ئیسلامی Islamo gaushisme ناسراوە؛[1] ئه‌مه‌ش ده‌نگدانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی لێكه‌وتۆته‌وه.
بێگومان مشتومڕێک له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی ورد و دیاریكراوی نێوان ئه‌م دووانه بوونی هه‌یه كه بریتییه له ڕه‌خنه‌ی ئیسلامخوازنە و چه‌پخوازانە له سیستمی هه‌نووكه‌یی فهڕانسا؛ هەر بۆیە ئەم پەیوەندییە ئاسته‌مه گومانی لێ بکرێت. له بریتانیاش ئه‌م دیارده‌یه‌مان هه‌یه و له بیست ساڵی ڕابردووشدا به‌رچاوتر بووه و به له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی کە -هه‌موو پێوه‌رێكی چه‌سپاو و ستاندارد ده‌بێ به‌رهه‌ست بێت- زیاتریش گه‌شاوه‌ته‌وه. ئەم گوتارە لە دوو دەیەی ڕابردوودا بەهێزتر بووە. کۆکراوەیەک لە هەر شتێک وا ئەرکی ئەوەی هەیە کە لە بەرانبەر هەر ستانداردێکی نۆرماڵی گوتارە واقعییەکان ناڕازی بێت. هەرچەند بەشێکی ئەمە لە نێو چەپدا گەمژانە ڕووی دا، بەڵام لە نێو ئیسلامیستەکان بە نەهێنی پەرەی سەند.[2] واته ئه‌و ململانێیه‌ی كه ئیسلامخوازەکان و هه‌ندێک له چه‌په توندڕه‌وه‌كانی بریتانیا له گوتارێكی دژه-جوودا پێكه‌وه كۆدەکاتەوە.
پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه: چۆن ده‌توانین ئه‌م په‌یوه‌ندییانه به باشترین شێوه ڕوون بكه‌ینه‌وه و ئه‌گه‌ر ئەو دیاردەیە بوونی هه‌بێت، بە چ شێوەیەک لە نێو ئەم دوو وڵاتە لیبراڵەدا دەبێتە کۆسپ و ژێستێکی بەرفراوان؟
ئه‌م دوو وتاره‌ی له خواره‌وه نووسراون؛ زۆر به وردی ئه‌م بابه‌تانه و ڕیشەناسیی لێکئاڵاویی ئیسلامیزم و جۆره‌كانی بیركردنه‌وه‌ی چه‌پ و ڕه‌خنه‌یان له سه‌ده‌ی هه‌ژده و نۆزده، رۆشنگه‌ری و عه‌قڵی كه‌ره‌سته‌یی، لێک ده‌داته‌وه. هه‌موویان به جۆرێك گوتار و تیۆری دژه-سه‌رمایه‌داری، دژه-گلۆباڵیزم، دژه-یورۆسێنتریزم و دژه-لیبراڵیان هه‌یه و ده‌ستنیشانكردنی ڕێگه‌كانی دزه‌كردنیان بۆ ناو جیهانی ئیسلام، ئه‌گه‌رچی ئاڵۆزە و تایبەتمەندی خۆی هەیە به‌ڵام پڕزانیارییە. چونكه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌م په‌یوه‌ندییه ته‌نیا تاكتیكی نییه، به‌ڵكو شێوازێكه بۆ بیركردنه‌وه له جیهان، كه باڵی به‌سه‌ر زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناو ئا‌كادێمیاكانی خۆرئاوادا كێشاوه و بنه‌ما ئه‌خلاقی و سیاسییه‌كانی ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخی خۆرائاوا ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه و ئیسلامییه‌كان بۆ ئامانج و مه‌به‌ستی خۆیان ڕێکیانخستووەتەوە. ئه‌م بابه‌ته بووه‌ته هۆی هاوپەیمانییەکی مه‌عریفی تایبەت دژ به ڕێکخستنی سیستمی لیبراڵ. ئەمە دژایه‌تییه‌كی زۆری بۆ سیاسه‌ت و بنه‌ماكانی ده‌وڵه‌ت لێكه‌وتۆته‌وه (وه‌ك دژایەتی سیاسەتی دژە-تێرۆریزم و پۆلیس و په‌روه‌رده، خه‌ساره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و بەربەستێک لەسەر ڕێگەی یەکسانیی تاک له‌به‌رده‌م یاسادا). له به‌رژوه‌ندی ئێمه‌دایە كه ده‌وڵه‌تی فهڕانسا لە ڕاگرتنی ئەم ڕەوتەدا سەربکەوێت. وه‌ك ژیل كێپل ده‌ڵێت، یه‌كه‌م هه‌نگاو بریتییه له تێگه‌یشتنی قه‌یرانه‌كه و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵیدا، به متمانه‌به‌خۆبوون و بە خۆڕاگرییەوە.[3]
چی بكرێت؟ به‌هه‌رحاڵ ئه‌مه خه‌باتی نه‌وه‌یه‌كه. گوتاری زاڵی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تیی و مرۆییه‌كانی خۆرئاوا لەگەڵ شوناسخوازیی ئیسلامی و چه‌پ لە ڕادەبەدەر وه‌سفكردنی ناوه‌ڕۆكی ده‌وڵه‌تانی خۆرئاوای وه‌ك «زاڵم و نادادپه‌روه‌ریی سیستماتیك» به بنه‌ما گرتووه. ئه‌م گوتاره(كه خراپترینیان به‌ناوی تیۆرییه‌كانی ڕه‌خنه‌ی نەژادی دەناسرێت[4])؛ له ساڵانی ڕابردوودا میدیا، بازرگانی، کەلتوور، وه‌رزش و ته‌نانه‌ت هه‌ندێک لایه‌نی ده‌وڵه‌تیشی داپۆشیوه. ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌مه وه‌ک فره‌ڕه‌نگی و پارێزراوی ده‌بینن، زۆرجار تێناگه‌ن کە بەڕاستی پاڵپشتی له چی ده‌كه‌ن. هەرچەن خه‌ڵك له ئاستی گشتیدا له‌به‌رده‌میدا بەرگری دەنوێنن.
ته‌نانه‌ت هه‌ندێک لایه‌نی چه‌پیش ئەم جۆرە گوتارە و کارتێکەرییەکانی ڕه‌د ده‌كه‌نه‌وه. ئه‌مه بابه‌تێكی مه‌ترسیداره و هەروەها بەلاڕێدابەری کارێکە كه ده‌بێ په‌له‌ی تێدا بكرێت. مه‌ترسیداره چونكه بۆ گۆڕانکاریی، تیۆرییه‌كی ڕوونی نییه و زۆر ساکار زنجیرە هه‌ڵوێستێکی زاتخواز و جه‌وهه‌رخواز لە خۆ دەگرێت؛ كه گه‌ره‌نتی ئیمتیازێکی جیاواز بۆ كۆمه‌ڵێك گرووپ له‌سه‌ر بنه‌مای پۆلێنكردنێکی نەسەلمێنراوی قوربانیبوون ده‌كات و لە هەمانکاتیشدا چاره‌سه‌رییە كردارییەکانیش رەد دەکاتەوە. له هه‌موو ئه‌مانه‌ش گرنگتر: یەکگرتوویی كۆمه‌ڵایه‌تی، په‌یوه‌ندیی ئازاد و متمانه‌ی هاوبه‌ش وا ژێڕخانی هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌كی سیاسییە، بنكۆڵ ده‌كات. هه‌موو حکومەتێک كه خۆی له‌به‌رده‌م قه‌یرانێكی وه‌ها بنه‌ڕه‌تی ڕوو بە پرنسیپه سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیدا ببینێته‌وه، ده‌بێ هه‌ڵوێستی خۆی ڕوون بكاته‌وه.
ئه‌مه سزادان و یاسای زۆره‌ملێ نییه، خه‌ڵك ده‌بێ ئازاد بن بۆچوونی له‌وجۆره‌یان هه‌بێ كه باسمان كردن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌لامانه‌وه هه‌ڵەش بن، به‌ڵام ئه‌وه‌ش گرنگه ئه‌و كاته‌ی کەسانێک ئه‌م بۆچوونانه‌یان هه‌یه، باشترە به‌ڵگه‌ی ڕوونیان هه‌بێ له مشتومڕ و دیبه‌یتی كراوه‌دا و لە ئاڵنگاری ڕاستگۆیانەشدا بیخه‌نه به‌رباس. ئێمه ده‌بێ دڵنیا بینەوە، ئه‌وانه‌ی كه بانگه‌شه‌ی لایەنی دیکە ڕه‌د ده‌كه‌نه‌وه؛ له به‌رده‌م ترساندن، زۆره‌ملێ و هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ركردن له‌كاردا (كه پێشتر ئه‌زموون كراون) پارێزراو بن.[5]
هه‌روه‌ها ده‌شبێ ناوه‌ندێكی تایبه‌ت و كارمه‌ندی لێهاتوو و پسپۆری ئه‌و بوارانه هه‌بێت تا كه‌سانێك بپارێزێت كه ئه‌م گوتاره زاڵه ڕه‌خنه ده‌كه‌ن. ده‌وڵه‌تی بریتانیا ده‌توانێ قووڵتر له فهڕانسا و لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئه‌وان كار بكات.[6] لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌م جۆره ده‌توانێت ڕێچاره‌ی به‌هێزتر بۆ دڵنیابوونه‌وه له شه‌پۆلی ئه‌م بیركردنه‌وانه له نێو دامه‌زراوه په‌روه‌رده‌ییه‌كانی وڵاتدا بخاته به‌رده‌ست. تواناسازی و پاراستنی ڕه‌خنه‌ی عه‌قڵانی و به‌هێزكردنی پابه‌ندییه‌كانی زانكۆكان و لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان بۆ پاراستنی ئازادی و گرنگتر له‌هه‌ر شتێک، فره‌یی له گوتار و بیركردنه‌وه‌دا، ده‌بێ گره‌نتی بکرێن.
ڕه‌چه‌ڵه‌كناسیی ناڕه‌زایه‌تییەکان[7]
چاکسازی پێکهاتەکانی نوێنه‌رایه‌تی و چاودێری ئیسلام له فهڕانسا، كه “ئیمانۆئێل ماكرۆن” دوابه‌دوای كوشتنی به‌ربه‌رییانه‌ی “سامۆئێل پاتی” لە ئۆکتۆبری 2020دا به خێراییه‌كی زیاتره‌وه پێداگریی له سه‌ر كرد؛ جگه له ئیسلامیسته‌كان، زۆرتر وه‌ك پازڵێكیش، لایه‌نی تری چه‌پ و باڵی په‌ڕگیری كۆمێنتاریستی فه‌ڕا‌نسیش ڕووبه‌ڕووی بوونه‌ته‌وه. به‌م دوواییانە ناڕه‌زایه‌تیەکیش دژ به ڕاگه‌یه‌ندراوی وه‌زیری خوێندنی باڵا،[8] “فرێدریك فیدال” په‌ره‌ی سه‌ندووه، كه ده‌یه‌وێت له ڕێگه‌ی CNRS (ناوه‌ندی نه‌ته‌وه‌ییی لێكۆڵێنه‌وه زانستییەکان)[9] لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی په‌یوه‌ندیدار بكات له سه‌ر بابه‌تێک كه ئه‌و به‌ناوی چه‌پی ئیسلامی (Islamo gauchism) باسی کردبوو و هەروەها چوارچێوه‌كه‌ی، به شه‌ڕی کەلتووری وڵاتانی ئینگلیسیزمان[10] ناو ده‌برد. ئەگەرچی ناوه‌ندی نه‌ته‌وه‌ییی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی داخوازیی توێژینه‌وه‌كه‌ی قبوڵ كرد، به‌ڵام به خێرایی خۆی له کۆمیسیۆنەکە دوورخستەوە.[11] لێدوانه‌كانی “فیدال” له لایه‌ن زۆر كه‌سی چه‌په‌وه وه‌ک قروسكه‌ی سه‌گێكی وێڵ بۆ ڕاستی ناسیۆناڵیستی فەڕانسا[12] لێكدرایه‌وه، یان ده‌وترا كه: ئەمە جۆرێک نەزانییە له سه‌ر چه‌مكی به‌های کەلتووری له نێو زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییەکاندا.[13] ئه‌وان ڕه‌تیان كرده‌وه كه هیچ په‌یوه‌ندییه‌ک له نێوان ئیسلامیست و چه‌په‌كان بوونی هه‌بێت و دەڵێن: ئه‌مه وەهمێکە کە لە لایەن ئەکتەرانی بەدگومانەوە [ستایشت] دەکرێت.[14]
به‌ڵام ئه‌م باس و مشتومڕانه نوێ نین.[15] تێرمی چه‌پی ئیسلامییش -كه له‌لایه‌ن سه‌رۆكی ناوه‌ندی نه‌ته‌وه‌ییی لێکۆڵینەوەی فهڕانسا به‌كاربرا- سه‌ره‌تا له لایه‌ن كۆمه‌ڵناسی به‌ناوبانگ “پییه‌ر ئا‌ندرێ تاگیه‌ڤ” و له دوو پاژی كتێبێك به‌ناوی جووفۆبیای هاوچەرخ،[16] له ساڵی 2002دا به‌ڵگاندنێكی وردی لە سەر کرابوو، به‌كار هێنرا. له فهڕانسا فیلسووفانێک وەک «ژان بارنبۆم[17] ئالێن فینکلکرۆت،[18] پاسکاڵ برووکێر[19] و ژیل کێپل[20]» سه‌رجه‌میان پێشووتر ئاماژه‌یان به هه‌مان قه‌یران له چوارچێوه‌یه‌كی گشتیتردا كردبوو؛ واته هه‌ڵوێستی لێکدژ و سەیری هه‌ندێ له چه‌په‌كان له ئاست جۆره‌كانی ئیسلامیزمی توندوتیژ یان ناتوندوتیژ. له ڕاستیدا ئه‌مه ته‌نیا فهڕانسا ناگرێته‌وه؛ بۆ نموونه ساڵی 2019 نووسه‌ری سویسی/مه‌غریبی و چالاكوانی سیكۆلار “كه‌چه‌م ئه‌لغه‌زالی” له بڵاوكراوه‌یه‌كدا ده‌نووسێت: «من ڕه‌خنه‌م ئاراسته‌ی ئیسلامی سیاسی و سیاسه‌تی شوناس (Identity Politics) كرد، لە ناكاو كرام به ڕاستڕه‌و. بۆچی؟ جیهان سه‌ری لێشواوه. ئا‌تێیستە پرۆگرێسیڤەکان، به‌رگری له ئازادی باڵاپۆشی ژنان ده‌كه‌ن. ئیسلامییه‌كان دنه‌یان ده‌ده‌ن، هه‌ردووكیان دژی “پیاوی سپی” سه‌نگه‌ریان گرتووه. هه‌ركه‌سیش له‌گه‌ڵیان نه‌بێت ده‌یكه‌ن به ڕاستی توندڕه‌و. «ڕۆشنگه‌ری و بیركردنه‌وه‌ی ئازاد» له مەترسیدایە».[21] له درێژه‌شدا ئاماژه به‌وه ده‌كات ته‌نیا له ئه‌ورووپایه كه ڕه‌خنه له ئیسلامیزم به ڕاستڕه‌ویی و ڕەیسیزم له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ. له جیهانی ئیسلامیشدا به لاده‌ر و له دینده‌رچوو بانگ دەکرێن.[22] ئه‌لغه‌زالی باسی ئه‌وه‌ش ده‌كات كه موسڵمانانی ئازادیخواز له لایه‌ن چه‌پی ئه‌وروپاوه به كه‌سانی ناڕه‌سه‌ن و درۆزن سه‌یر ده‌كرێن؛ فێتیشیزەکردنی حیجاب و نیشانه‌كانی شوناش لە لایەن ئەوان، جۆرێك ئه‌ویترکردنێکی ئەبەدی لە سوژه‌ی موسڵمانه یان ئۆرێنتالیزمی پێچه‌وانه‌یە (ده‌ربڕینی لێكۆڵه‌ری سووری سدیق ئه‌لئه‌عزەم)[23] له ئه‌ڵمانیاش به ماندوونه‌ناسانه(ده‌ربڕینی به‌سام تیبی خه‌ڵكی سووریا) قسەی لەسەر دەکرێت.[24] هاوشێوه‌ی مێژوونووس عه‌زیز ئه‌لئەزەمە(دیسان سووری) کە دەڵێت: له بوداپێست و شوێنه‌كانی دیكه‌ش، بۆچوونی هاوشێوه بوونی هەیە.[25] له بریتانیا ئه‌م باسه زیاتر له لایه‌ن كه‌سانی وه‌ک “دۆگلاس مۆرای” و “نیك كۆهێن”ـەوە ده‌كرێت.[26] هه‌مووشیان ڕووبەڕووی ئەم چەمک و ڕەخنە دووبارانەوە دەبنەوە: ئیسلامۆفۆبیا، نەژادپەرستی یان گه‌وره‌كردنی نابه‌رپرسیارانه‌ی دیارده‌یه‌ک كه بوونی نییه!
ئامانجی ئه‌م وتاره به‌رگری یان دژایه‌تی لەو بانگەشانە نییە، به‌ڵكوو دەیهەوێت په‌یوه‌ندی نێوان ئیسلامیزم(له هه‌موو فۆڕمه‌كانی) و هه‌ندێك لایه‌نی چەپ،[27] له فهڕانسا و هەروەها له جیهانیشدا[28] ڕوون بكاته‌وه. په‌یوه‌ندییه‌ک كه بوونی هه‌یه و ته‌نیا تاكتیكی نییە، بەڵکوو بنیاتی هاوبەشی تیۆریک و فکری لە پشتە.[29] له‌به‌ر ڕۆشنتر کردنەوەی ئه‌م په‌یوه‌ندییه راسته‌قینه و به‌رچاوه، له درێژه‌ی ئەم وتارەدا به‌ڵگاندن ده‌كه‌ین بۆ دۆزینەوەی ڕه‌چه‌ڵه‌كناسانه‌ی په‌یوه‌ندیی هه‌ركامیان و ئه‌و شێوازه‌ی كه له جیهان تێده‌گه‌ن، به‌تایبه‌ت؛ له ئاستی پرسه‌كانی وه‌ک مۆدێرنیته، ده‌سه‌ڵات و ده‌وڵه‌ت. ئه‌م په‌یوه‌ندییانه ئاڵۆزن، به‌زۆری ناڕوون و هه‌ندێکجاریش دژیه‌ك دیارن، به‌ڵام ڕاسته‌قینه، بەرهەست و گرنگن. په‌یوه‌ندییه‌ک كه جیهانبینیه‌ک شکڵ دەدات بۆ دژایه‌تیی ئه‌و شته‌ی كه ده‌توانین به ڕێکخستنی(نەزمی) لیبراڵ و دێموكراسیی مۆدێرن ناودێری بكه‌ین و ڕه‌خنه‌گره‌كانی [ئەم نەزمە] به چه‌ند ناوێكی وه‌ك نیولیبراڵ، نیوكۆلۆنیاڵیزم، نادادپه‌روه‌رانه، نه‌ژادپه‌رستانه و چه‌وسێنه‌ر وه‌سفی ده‌كه‌ن. ئێمه به تازه‌یی دایكیۆمێنتی به‌رچاو له‌سه‌ر كۆبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شی چه‌پی بریتانیا و ئیسلامیسته‌كان له‌سه‌ر هه‌ندێ بابه‌تی وه‌ک رووداوی قوتابخانه‌ی گرامه‌ر باتلەی دەبینین. لێره‌دا فۆڕمێك له “دیسكۆرس”(كه دەستەوشەیەکی گرنگی ئه‌و باسه‌یه) لە ڕێگەی ئیسلامۆفۆبیاوە(كه ئه‌وان پێیانوایه شێوه‌یه‌ک ڕەیسیزم و جۆرێك سه‌ركوتكارییه) به‌هێزتر دەبێت.[30]
ئه‌م باسانه ڕاسته كه نوێ نین، به‌ڵام بۆ ئه‌وانه‌ی كه گرنگی به ئاراسته و ڕه‌وتی داهاتوو ده‌ده‌ن، گرنگن.[31]
رۆشنگه‌ریی
لە نێوان ڕێگە جیاوازەکاندا خاڵی جەوهەری بۆ بیركردنه‌وه له «په‌یوه‌ندی نێوان چەپ[32] و ئیسلامخوازی» دیارده‌یه‌كه به‌ناوی ڕۆشنگەری.[33] مه‌به‌ست له‌و گۆڕانكارییانه‌یە كه له سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌مه‌وه له نێو ئابووری، کەلتوور و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا دەستی پێکرد. بواری بۆ كاری ڕێكخراوی نوێ ڕه‌خساند. خوێندنده‌واری و پانتاییی گشتی، لێبوردنی ئایینی و جه‌ختكردن له سه‌ر حوكمڕانیی عەقڵانی گه‌شه‌ی كرد و لە درێژەیدا فه‌لسه‌فه و هونه‌رێكی سیكۆلاریش هاته ئاراوه کە به گشتی شۆڕشی فهڕانسا(باش یان خراپ) به لوتكه‌ی ئه‌م پرۆسه‌یه ده‌زانرێت. ئه‌م پرۆسه‌یه شێوازی نوێی له ڕێكخستنی سیاسی خولقاند، كه له كۆتاییدا گه‌یشته‌وه به ئایدیالۆژیی لیبراڵیزم[34] كه هه‌ڵگری گوتارێكی جیهانی بۆ ماف و ئازادیی تاک بوو. [ئیسلامیزم] ڕێك ئه‌م ئایدیالۆژییە ده‌خاته ژێر ڕه‌خنه.
به‌ڵام ده‌بێت به‌رانبه‌ر ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه كه‌مێک وریا بین، له ئینگلیسیدا تێرمیEnlightenment سه‌باره‌ت به‌م پرسه دره‌نگتر به‌كار برا. دەستەوشەکە له كه‌سانێكی وه‌ک ئیمانۆئێل کانتەوە[35] وه‌رگیراوه كه تایبه‌تمه‌ندیی ڕۆشنگه‌ری به عه‌قڵی سه‌ربه‌خۆ له هه‌موو بواره‌كاندا دەزانێت، به تایبه‌تی له نێو ئاییندا. ئه‌م دەستەوشەیە دوواتر له لایه‌ن ڕه‌خنه‌گرانی کانسێرواتیڤی عه‌قڵی [كه‌ره‌ستییه‌‌وه] به‌كارهێنرا وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک بۆ به‌رپرسكردنی زێده‌ڕۆییی له‌خۆباییانه‌ی بیرمه‌ندانی فهڕانسی و ئه‌و كاره‌ساتانه‌ی كه به‌بڕوای ئه‌وان ئه‌و بیرمه‌ندانه ڕێبەڕایەتییان کردبوو.[36] ڕۆشنگەری لە کردەدا ئاماژە بوو بە وەبەرچاوهێنانی کۆیەک لە پەیوەندیی، مشتومڕی فکری و بزووتنەوەگەلێکی جیاواز و کاتمەند، کە به‌رده‌وامن و په‌یوه‌ندیی دیالێكتیكییان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هەیە. ئه‌م دیالێكتیكه جۆرێک لە ڕه‌خنه‌گریی خۆی به‌رهه‌م هێنا. واته ڕه‌چه‌ڵه‌كناسییه‌كی ڕۆشنبیرانه كه له ئاست بانگه‌شه‌كانی عه‌قڵ و جیهانیبوونی مۆدێرنیته‌یه‌كی “یورۆسێنتریک”(ئەورووپاناوەند) و هیومانیست(مرۆڤ‌ناوەند) به گومانەوە ده‌ڕوانێت. ڕێگه‌ی مۆدێرنیته (وه‌ك فیکۆ[37] ده‌ڵێت) به هێرد‌ر، هامان، فیخته، شێڵینگ، دۆماستێر، شۆپنهاور و نیچه‌دا تێده‌په‌ڕێت تا دەگاتە فرۆید، هایدگێر، لۆكاچ، ماركۆزه، ئه‌دۆرنۆ، هۆركهایمر، لێفی ستراوس، فانۆن، سێمی گیرته‌ز، دێریدا، دولۆز، بارت، فووكۆ، دۆمه‌ن و بۆردیۆ تا ده‌گاته تیۆری ڕه‌خنه‌ییی هاوچه‌رخ. ئەمانە له زۆر لایه‌نه‌وه نوێنه‌رایه‌تیی ڕه‌وتی ئانالێتیک(شیکارانە٩ له فیكری كۆمه‌ڵایه‌تیی خۆرئاوادا ده‌كه‌ن.[38] هەروەها ئەمە سەبارەت بە مارکس و قوتابییەکانییەوە نییە، چونکە ئەم بزووتنەوەیەی دیکە خاوەن نوێنەرایەتییەکی ڕقبەرانە، تێکهەڵکێش(intersect) و هەڵفریوێنەرترە.[39]
جیهانی ئیسلامی
ده‌بێ ئاماژه‌ش به‌وه بكه‌ین كه ڕۆشنگه‌ری تاكه بزوتنه‌وه‌ی چاكسازیی ئه‌و سه‌رده‌مه نه‌بوو، به‌ڵكو گۆڕانكاری به‌رچاویش له جیهانی ئیسلامیدا ڕوویدا[40] كه په‌یوه‌ندیدار بوو به گۆڕانكاری له نێو قەوارەی ده‌سه‌ڵاتی سیكۆلاردا. نموونه‌كان: له‌ناو شێعه‌كاندا، بزوتنه‌وه‌ی ئوسوڵی له نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م. له نێو كۆمه‌ڵگه‌ی سوننیدا و لە باكووری ئه‌فریقای سەر‌ده‌می عوسمانی، بزوتنه‌وه‌ی سانووسیه كه له ژێر كاریگه‌ری سوفییه‌كاندا بوون. به‌رنامه‌ی چاكسازیی فه‌رمووده‌كانی [پێغەمبەر] کە لە لایەن محه‌مه‌دشای وه‌ڵیوڵڵا دێهلەوی له هیندوستانی سه‌رده‌می مه‌غۆله‌كان بوو.[41] هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی كه هه‌ندێک له لێكۆڵه‌ران لە سەردەمی محەممد بن عەبدولوەهاب و یەکەم ئیمارەتی سعودی به‌ناوی “پرۆتستانیزه‌كردنی ئیسلام” ناوی ده‌به‌ن. هه‌روه‌ها له 1750 و دووای ده‌ركه‌وتنی گرووپی شێعەی هێترۆدۆكس کە به‌هایی بوون.[42]
پاشه‌كشێی ده‌سه‌ڵاتدارانی موسڵمان له نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م، شكستی مه‌غۆله‌كان له‌سه‌رده‌ستی ئینگلیسەكان، شكستی تورک و فارس به‌ده‌ستی ڕووسه‌كان، مه‌مالیكی میسری له سه‌ر ده‌ستی فه‌ڕانسییه‌كان و به‌رنامه ڕیفۆرمیستییه‌كانی دژه-عوسمانی له‌سه‌رده‌می محه‌مه‌د عه‌لی و ئیسماعیل پاشا له میسر؛ سه‌رجه‌م ئه‌مانه پێكه‌وه پاڵنه‌رێكی زیاتریان بۆ گۆڕانكاری هێنایه كایه‌وه. ئه‌م شكست و تێكشکانه به‌رده‌وامانه، ئه‌م هه‌سته‌یان درووست كرد كه جیهانی عه‌ره‌ب و موسڵمان له‌ڕووی ته‌كنه‌لۆژییه‌وه له‌دوای ئه‌ورووپادایە. ئه‌مه و به‌رنامه‌ی مۆدێرنیزاسیۆنی خۆجێیی قۆناغێكی هێنایە ئاراوە كه موسڵمانان مامه‌ڵه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌یی، پچڕپچڕ، به‌ڵام بنیاتنەر له‌گه‌ڵ بیركردنه‌وه‌ی ئه‌ورووپیدا بكه‌ن. ئه‌م مامه‌ڵه و ده‌ستوپه‌نجه نه‌رمكردنه له لایه‌ن نوخبه‌كانی شاره‌وه سه‌رپه‌رشتی ده‌كرا. ئه‌م قۆناغه سه‌ده‌یه‌كی خایاند و هێشتا كاریگه‌رییه‌كه‌ی ماوه.[43] داگیركردنی جه‌زاییر له لایه‌ن فهڕانسا(1830) و هێرشی ئێمپریاڵیستی و كۆلۆنیاڵیستی له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی ئه‌ورووپی -به درێژاییی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌م- به‌شێكی زۆری جیهانی ئیسلامی خسته ژێر كۆنتڕۆڵی ئه‌ورووپییه‌كانه‌وه و دواتریش ده‌بێته هۆكاری شێوازی نوێی بیركردنه‌وه كه به ڕوواڵه‌ت له ژێر كاریگه‌ریی ئه‌ورووپییه‌كاندایه و درزێکیش ده‌كاته‌وه بۆ دزه‌كردنی هێڵه سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌م بیركردنه‌وانه بۆ ئیمپراتۆریای عوسمانی و میسر. هاودەق لەگەڵ ئەمەش؛ باسێكی دیكه‌ی دوورودرێژ جێخرا له‌سه‌ر چۆنێتیی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ده‌ستدرێژیی ئه‌ورووپییه‌كان(پێیان ده‌گوترا كافره‌كان) بۆ سه‌ر وڵاتانی ئیسلامی[44] و دیسان گه‌ڕانه‌وه بۆ شكۆی ون و له‌ده‌ستچووی ئیسلام.
یەکگرتن
له‌و كاته‌دا ڕه‌خنه‌ی ڕۆشنبیرانی ڕیفۆرمیست له «سیكۆلاریزمی خۆبه‌زلزانینی ئه‌ورووپا و داڕمانی ئه‌خلاقی و گه‌شه‌ی عه‌قڵی كه‌ره‌سته‌یی» به‌سه‌ر ئیماندا؛[45] ئاڵنگارییه‌كی ئایدیالۆژیکی له جیهانی عه‌ره‌ب و وڵاتانی ئیسلامیدا درووست كرد. ئه‌م پرۆسه‌یه به ئاڵۆزی به‌ڕێوه‌ده‌چوو به‌ڵام هه‌میشه ئیسلامی و دژه-كۆڵۆنیالیستی و ئیمپراتۆریایی مایه‌وه. ئه‌م به‌رخۆدانه (Resistance) له هزر و بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تانی سیكۆلار و کەمیۆنیتی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه وه‌رگیرابوو (وەک شێوه‌گۆڕینی ناسیۆناڵیزمی Blut und Boden تا پێی بڵێین فاشیزم[46]). ئه‌م تێڕوانینه هه‌ر موسڵمانه‌كانه‌كان هه‌ڵگری نه‌بوون، به‌ڵكوو به‌شێک له مه‌سیحییه‌كانیش تێیدا به‌شدار بوون، كه له‌و دامه‌زراوانه‌دا خوێندبوویان كه له‌سه‌ر هێڵه فیكرییه‌كانی ئه‌ورووپادا ده‌ڕۆیشتن و به شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌وتنه ژێر كاریگه‌ری بیرۆكه‌كانی داروین و لامارک له‌سه‌ر په‌ره‌سه‌ندن، داروینیزمی كۆمه‌ڵایه‌تی هێڕبرت سپێنسر[47] و مێژووخوازیی هێگڵ كه له‌لایه‌ن كارڵ ماركسه‌وه گه‌شه‌ی پێدرابوو و هەندێکجاریش به پێی باسی مێژووی بازنه‌ییی ئیبن خه‌لدون[48] (زانای گه‌وره‌ی باكووری ئه‌فریقا له سه‌ده‌ی چواردەیەم) نه‌خشه‌ڕێژ كرابوون: هه‌موو ئه‌مانه پێكه‌وه تۆی ئه‌و شته‌یان چاند كه كۆمه‌ڵناسی گه‌وره‌ی فهڕانسی، ئۆلیفه‌ر رۆوا، به خاوه‌نداریكردنه‌وه‌ی كەلتووریانه‌ی مۆدێرنێته،[49] شی ده‌كاتەوە. له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی ئیخوان موسلمین له میسر له بیسته‌كان -یه‌كه‌م بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری ڕێكخراو و مۆدێرنی ئایدیالۆژی له میسر- كه بوو بە هه‌وێنی سەرجەم فۆڕمه‌كانی رێكخستنە ئیسلامییه‌كانی[50] دووای خۆی و هاوكات فۆڕمی جۆراوجۆری ناسیۆناڵیزمی عه‌ره‌بی و ناعه‌ره‌بی، بزاوتی چه‌پ و كۆمۆنیستی به‌تایبه‌ت له سووریا، لوبنان، عێراق، ئێران و باشووری ئاسیای لێکەوتەوە:[51] جۆرێک له مۆدێرنیزم و پۆست-مۆدێرنیزم (كه هه‌میشه لیبراڵ نه‌بوون)، له‌سه‌ر بنه‌مای تێفکرینی ئیسلامی پێشوو، به‌ڵام قووڵ له ژێر كاریگه‌ری فەلسەفە و زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئه‌ورووپا. بۆ نموونه عەلی ئەبدوڵڕەزاق، (الاسلام و الاصول الحكم)ـەی[52] لە ساڵی 1925 بڵاو کردەوە. هەروەها باوكی ئێگزێستنشیاڵیزمی عه‌ره‌بی، فواد زه‌كه‌ریا،[53] ناسراو به توراسیون،[54] حه‌سه‌ن حه‌نه‌فی یان نەسر حامێد ئەبوزەید، نووسه‌ری نقد الخطاب الدینی هرمونتیكی (ڕه‌خنه‌ی هێرمێنیۆتیكی گوتاری دینی)[55] کە لە 1990دا بڵاو بوویەوە. ئه‌م سه‌رچاوه‌یه وه‌ک به‌ناوه‌كه‌یدا دیاره، ڕه‌خنه‌یه‌كه له‌سه‌ر گوتاری ئیسلامییه‌كان و ده‌یه‌وێ ڕوو بەو پرسە خه‌سارناسی بكات و كه‌لێنه‌كانی ئاشكرا بكات. ئه‌بوزەید له‌ژێڕ كاریگه‌ری مامۆستاكه‌ی، حه‌سه‌ن حه‌نه‌فیدا بوو -داهێنه‌ری چه‌مكی خۆرائاواچێتی (استغرب)- و هەروەهاش [ئەبوزەید] لە ژێر کاریگەری بیرمه‌نده ناوداره‌كانی ئه‌وروپادا بوو؛ هێرمێنیۆتیک و تیۆری ڕه‌خنه‌یی وه‌ك دێڵتای، سۆسۆر، بێرگسۆن، یاكۆبسۆن، لێفی ستراوس، هایدگێر، گادامێر، پۆل ڕیكۆر، فووكۆ و بارت. هه‌روه‌ها لە ساڵی 1990 کۆمەڵێک لە نەریتخوازە نوێکان [56]کە نوێنەرایەتی كتێبه‌كانی محه‌مه‌د ئارگۆن[57] و زانایانی شێعه وه‌ک ئه‌بدولكه‌ریم سروش و محه‌مه‌د موجته‌هد شه‌بسته‌رییان دەکرد.[58]
هه‌موو ئه‌م ئاراسته جیاوازانه له ململانێی تونددا بوون،[59] به‌ڵام لانیكه‌م له ئاستی نوخبه‌كاندا سه‌رچاوه‌ی هاوبه‌شیان هه‌بوو؛ هه‌م ئیسلامی و هه‌م ئه‌ورووپی. بیركردنه‌وه‌ی ئه‌وان به گشتی پێداگری له‌سه‌ر ڕه‌سه‌نایه‌تی (الاصاله)[60] و گومانی به‌رده‌وام دەکات لە تێگه‌یشتنی ئه‌ورووپی بۆ ده‌سه‌ڵات و كۆمه‌ڵگای ئایدیاڵ: كه ده‌رهاوێشته‌ی ماددی و فیكری تایبه‌ت به‌خۆی هه‌بوو؛ بە وتەیەکی دیکە بنەڕەتی باسەکان لەسەر پەیوەندیی ئه‌ورووپای دووای رۆشنگه‌ری له‌گه‌ڵ ئێمپێریاڵیزم، توندوتیژی، نامۆبوونی کەلتووری، له‌ده‌ستدانی باوه‌ڕی دینی و سته‌مكاری سیاسی و مه‌یل بۆ جیاكردنه‌وه‌ی جیهانی ئیسلام لە خۆرئاوا بوو.[61]
دەبێ ئەمەش زیاد بکرێ کە له ده‌یه‌ی 1960ــەوە، ڕۆشنبیرانی عه‌ره‌ب له هه‌موو لایه‌نه سیاسییه‌كانەوە هه‌وڵیان ده‌دا لە هۆكاری شكستی وڵاته‌كانیان بەرانبەر ئیسرائیڵ، لێسه‌ندنه‌وه‌ی زه‌وی فه‌ڵه‌ستینییه‌كان له‌لایه‌ک و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی ئێمپێریاڵیزمی نوێی ئه‌مریكا و سۆڤییەت له‌لایه‌كی تر، تێبگه‌ن و هه‌وڵی گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ناوخۆیان بدەن. سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م هه‌وڵانه‌ش چوارچێوه‌ی باسه‌كانی ئیبن خه‌لدون، ئیبن ته‌یمیه و گه‌شه‌ی فیقهی سه‌له‌فی و ئیسلامییه‌كانی دیكه‌ی ده‌گرتەوە تا ده‌گاته ماركس و هانا ئاڕنت و ئه‌لێكسی تۆكفیل.[62]
گوتاری هایبریدی شۆڕش
نموونەگەلی بەرچاو و سەرەتایی ڕەخنەی ئیسلامخوازەکان لە مۆدێرنیتەی خۆرئاوایی لە نێو نووسراوەکانی دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین – حەسەن ئەلبەنا – و هەروەها لە نێو دوو جێگری ئایدیالۆژیکی خۆی ئەبو ئەلمەودوی و سەید قوتبدا[63] دەدۆزینەوە. لانیکەم ئەلبەنا خۆی ئاشناییەکی ڕووکەشی لەگەڵ ڕەوتە تایبەتە فکرییەکانی خۆرئاوادا هەبوو.[64] بەڵام مەودودی کە قوتب شوێنکەوتووی بوو[65] (لەوە دەچێ زۆربەی ڕەخنە سەرەکەییەکانی لە نایەکسانیی جیهانی لە ئەو وەرگرتێب؛ ئەڵبەت لە ڕێگەی ئەبولحەسەن عەلی نەدوی، بە تایبەت ئایدیاگەلێک وەکوو جاهێلییە و حەکیمییە).[66] کە یەکەمیان چەمکێکی قورعانییە بۆ ناوزڕاندنی هەموو کۆمەڵگا و دەوڵەتانی سەردەم لەژێر ناوی [جاهێلییەت]، واتە بە ڕاوەستانێکی گوناهکارانە لە بەرانبەر حەقیقەتی ئیلاهی پێناسەی دەکات؛ بەڵام دووەمینیان ئاماژە دەداتەوە بە “سەروەری” موتڵەقی خودا. چەمکی حەکیمییە دەنگدانەوەکەی لە نێو یەزدانناسیی سیاسی کاڕڵ شمیت دەدەۆزرێتەوە؛ واتە لەو شوێنەدا کە شمیت «لەسەر “سەروەرییەک وا شوێنی دووایین بڕیاری سیاسییە” پێداگری دەکات… لە نێو ڕوانینی شمیتدا، حاکم لەگەڵ خودا پێناسە دەبێتەوە. [حاکم] پێگەیەک لە نێو دەوڵەت وەردەگرێت کە بە شێوەیەکی بەرهەست لە ڕۆڵی خودا لە نێو سیستمی فەلسەفی دێکارت دەچێت»؛[67] کاواگنیس لە ساڵەکانی 2012/3، ئاماژەیەکی زۆر سەرنجڕاکێشی سەبارەت بە پەیوەندی نێوان-چەمکیی یەزدانناسانەی سەرەوەریی شمیت و بۆچوونی گشتی میشێل فووکۆ سەبارەت بە ڕۆحانیەتی سیاسی لە کاتی شۆڕشی ئێڕاندا دەدات. هەرچەن ڕەنگە گرنگترین ڕێگەی گواستنەوەی بنگەهە سەرەکی و گرنگەکانی گوتاری دژ یان پۆست-ڕۆشنگەری ئەورووپا بە دەست ئیسلامخوازە سونییەکانەوە بێت.[68]
پەیوەندییەکی زۆر جیاوازتر لە نێوان ئیسلامخوازە شێعەکان و فکری دژە-ڕۆشنگەری، دژە-خۆرئاوا، دژە-کاپیتاڵیزم و دژە-لیبراڵ، ئەویش لەنێو گوتاری شۆڕشدا هەیە.[69] ڕەنگە ئەم گوتارە دەرەنجامی مۆدێرنیزاسیۆن و گەشەکردنی خوێندنی باڵا لە سەردەمی پەهلەوی و هەروەها مەیلی زۆرتری هەندێک لە موجاهێدینی شێعە وەکوو خومەینی بێت (بە تایبەت دووای شۆڕش) بۆ فێرکاری و موتاڵای شتێکە لە سەردەمی ئەو کاتدا بە شێوەیەکی گشتی لە قوتابخانە سوونییەکاندا ناهومیدانە ڕووبەڕووی ببوونەوە، واتە فەلسەفە -دەستەوشەیەک کە دەتوانێ هەمووشتێک لە پلاتۆ، ئەرەستوو، پلۆتینوس تاکوو مێتافیزیکی ئیسلامی سەدەی نێوەڕاست، مۆعتەزەلیە، فارابی و ئەلغەزالی، کانت، هێگڵ، سێنت سیمون، کۆنت، مارکس، هایدگێر و بە تایبەتتر پوپەر، فووکۆ و هابێرماس ڕووماڵ بکات.[70] بەڵام کەڵک وەرگرتنیان دەبەسترێتوە بە زیرەکیی تیۆریستە دەستڕۆشتووەکان وەک جەلال ئالەئەحەمد (کۆمۆنیستی پێشوو) یان عەلی شەریعەتی (وا خوێندنی لەژێر چاودێری ڕۆژهەڵاتناسێکی کاتۆلیکی عیرفانی، لوییس ماسینگنون لە پاریس بە ئەنجام گەیاندبوو)[71] بۆ نموونە لە بیرمەندانی جۆراوجۆری خۆرئاوایی وەکوو مارکس، ڤێبێر، فانۆن[72]، سارتر، ئێرنێست ئونگێر[73] و هایدگێر کە جەلالی ئالە ئەحمەد لە ڕێگەی مامۆستاکەی – ئەحمەد فەردید[74]– کەڵکی لێ وەردەگرتن. بۆ نموونە چەمکی غەربزەدێگی [واتە تواندنەوە لەنێو کەلتوور و فکری خۆرئاوا] ڕەنگە ئالەئەحمەد لە فەردیدی وەرگرتبێت؛ چەمکێک وا پێش و دووای ساڵی 1979 بۆ شۆڕشگێڕانی نزیک لە خومەینی گرنگایەتییەکی یەکجار بەرچاوی هەبوو.[75]
شۆرشی ئێران لەو ساڵەدا بە پێکەوەگرێدانی شارەزایانەی مێتافۆرەکانی شێعە سەبارەت بە ئازار، چەوسانەوە و ڕزگاری لەگەڵ دروشمە چەپییەکان سەبارەت بە شۆڕشی سەدەی بێبەشکراوان و خوازیاریی بۆ دادپەروەری ڕادیکاڵیی کۆمەڵایەتی، لە زۆربەی ڕووەوە خالێکی وەرچەرخانی پێشان دا.[76] ڕەنگە قەزافی ڕێزی لە کاسترۆ و چێگڤارا گرتبێت.[77] PFLP [بەرەی ڕزگاری بۆ فەڵەستین] لە کەمپەکانی بیقاع مارکس و لێنینیان دەخوێند. ژان لۆک گوداریش لەو باوەڕەدا بوو کە شۆڕشی جیهانی لە ناو فیداییانی فەڵەستینی ئوردنەوە دەست پێ دەکات.[78] هەروەها، ڕادیکاڵە خێڵەکییەکانی باشووری یەمەن لە لایەن هاوڕێبازەکانیانەوە -کە بە ئاسایش لە خەلیج[79] ئەژین- پاڵپشتی دەکرێن؛ بە دوور نییە ئەوانیش وەک پێشەنگی پرۆلێتاریایەکی جیهانی بیر لە خۆیان کەنەوە.
بەڵام لە ئێران و لەژێر سپۆنسێری دەوڵەتێکی ڕێکخراویی نیو-ژاکۆبێنی،[80] لەوە دەچێ بۆ یەکەمجار ئایدیا ئیسلامییەکانی شێعە و سوننە لەگەڵ ئەندێشەی ڕادیکاڵی ئەورووپی پێکەوە ڕیز و بە شێوەی بەرین تەیار و ساختە کراون کە ببنە کەرەستەیەکی بەردەوام بۆ بەرخۆدانی گوتاری (discursive resistance) لەبەرانبەر نادادپەروەری جیهانی، سەرکووتی خۆرئاوایی و هەژموونی ئۆرێنتاڵیستی.[81]
سروشتیی ناکۆکییەکە
ئەم دیسکۆرسە بە گرێدانی تێکەڵاویی فکری ئیسلامی و نائیسلامی مۆدێرنیستی بنیاتنراوەتەوە و لەگەڵ چەپی ئەورووپی و ئەمریکی هاودەنگ دەبێت؛ چونکە ئیدعای ئەوەی هەیە کە ئامانجەکانی لەگەڵ ئەوان یەکسانە.[82] ئەمە دەنگدانەوەی هێرشێکە بۆ سەر لێکسازان(کانستراکشن)ـی دەوڵەتی عەقڵانیی ڤێبێری [weberian state]، نەژادی و خۆرئاوایی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا؛ کە بە شێوەگەلی جۆراوجۆر و لە ڕێگەی کەسانێکی وەک فانۆن، فووکۆ و [ئێدوارد] سەعید پەرەی پێ درابوو. ئەوان دەگەڕێنەوە بۆ بیر و ڕای هایدگێر،[83] بێنیامین،[84] ئەدۆرنۆ، هورکهایمر،[85] مارکۆزە[86] و ئەوانەی ڕەخنەگەریی عەقڵانیەتی رۆشنگەرین؛ خەمباریی زانستی،[87] گەڕان بەشوێن تاوانەکان بۆ دژایەتی ئانگلو-ئەمێریکەن،[88] دژایەتی دیمۆکراسی خەڵکپەسەند، عەقڵانیەتی کەرەستەیی،[89] پازێتیڤیزم، سەرگەرمی بەکۆمەڵ و فۆردیزم.[90] تیۆریستە ڕەخنەگەرەکانی چەپی نوێ، ستەمکاری وەکوو پێئاژۆ [کارکرد]ێکی کۆدبەندیکراوی دەسەڵاتی دەوڵەتی دەبینن: کەواتە ئیسلامخوازەکانیش وای دەبینن.[91] توێژەرانی پۆست-کۆڵۆنیاڵ پێشوازی لە بە ویلایەتکردنی [پارێزگاییکردنی] خۆرئاوا دەکەن و ئەم داشکاندنە پێش‌گیری‌لێ‌نەکراوە مایەی خۆشحاڵیی ئیسلامخوازەکانە.[92] نیچە سەبارەت بە مەرگی خودا، مێنتاڵیتەی “کۆیلەی مەسیحیەت”، ئاوابوونی بتەکان (وەکوو دەوڵەت) و هەروەها لەسەر دەرکەوتنێک لە نێو ڕووناکیی “حەقیقەتی ناخەیاڵی بەرزەمرۆڤ”، دەینووسی.[93] ئیسلامخوازەکان لەسەر بەتاڵیی خودای مەسیحیەت، سووکایەتیکردن بە شوێنکەوتووانی و بتپەرستی دەوڵەتی خۆرئاوایی دەدوێن و هاوکات باس لە زەروورەتی حەقیقەتێکی ئیسلامخوازانەی نوێ و ڕاشکاو بۆ چارەسەری ئازارەکانی مرۆڤایەتی دەکەن.[94] یاساناسیی بەدنێوی ئاڵمانی، کاڕڵ شمیت سەبارەت بە ئیلاهیاتی سیاسی و دۆخی ئاوارتە بنگەهێکی دەوڵەت ئاشکرا دەکات، کە بە شێوەیەک خودایەکی نادیار بیردەخاتەوە:[95] ئیسلامیستەکانیش بانگەشە بۆ سیاسەتێکی ئیلاهیکراو و ئاوارتەخوازییەکی پیرۆز دەکەن کە خودا وەکوو حاکمیەتێکی یەکە و تەنیا دەردەخات.[96] ئانتۆنیۆ گرامەشی و دوواتریش ئەو مارکۆزە و لووی ئاڵتوسر بۆ بەدەستهێنانی هەژموونی ڕێسایی (normative hegemony) لە ڕێگەی زمان و ئاپاراتوسی ئایدیالۆژیکی دەوڵەت، جەختیان لەسەر گرنگایەتی ناوەکیی خەباتی شۆڕشگێڕانە کردبوو:[97] ئیسلامخوازەکان بە باشی ئەم وانەیەیان وەرگرتووە. نەریتخوازەکان وەکوو ئێزۆتێرییست [باوەڕدار بە زانستیی ڕەمزاویی] بوون بە سۆفی (ڕێنێ گەونون). ئەوان ڕێکخستنی نێو جیهانی خۆرئاوایان لە قەیراندا دەبینی و خوازیاری سەرلەنوێ دۆزینەوەی ڕۆحانیەت بوون:[98] کەواتە ئیسلامخوازەکانیش وای لێ دەڕوانن.[99]
ئەم پەیوەندییە لەگەڵ سوبژە یاخییە کۆڵۆنیکراوەکان [داگیرکراوەکان] دەستی پێ کرد کە بەدووای چەکدا بۆ دژایەتی خۆرئاوا دەگەڕان. ئەم گوتارە لە لایەن ڕووناکبیرانی خۆرئاواییەوە کامڵ دەبێت؛ ڕەنگە ئەوان بوونەتە هۆگریی ئەفسونی شۆڕش دژ بە دۆخی هەنووکە و تێپەڕین لە مارکسیزم-لێنینیزمێک کە بۆ ڕازی هێشتنەوەی هەوادارانی بەردەوام درۆی دەکرد؛ بۆیە ئەم ڕووناکبیرانە خۆیان لە نێو شۆڕشێکی نوێی گرژ و شەڕخوازانەدا خەڵەتاندووە چونکە پێیان وایە ئەم گوتارە وڵامێکی کۆتایی و تەواوە بە ئیدعایە پووچەڵکراوەکانی پازێتیڤیزم.[100] لە یاد نەکەین کە هەمیشە خۆڕاگرتن لە نێو سەنگەری مێتافۆرەکان بزوێنەرترە لە خەزێنەی بەڵگە واقعییەکان!
دەکرێ نموونەیەکی باش (ئەگەر بەکاربردنی لەم بەستێنەدا دروست بێت) میشێل فووکۆ بە هەژمار بێنین کە لە پاڵپشتانی بەرچاوی تیۆری ڕەخنەییە.[101] فووکۆ دوو جار لە ساڵی 1978 بۆ نووسینی زنجیرە وتارێک بۆ ڕۆژنامەی ئیتالیایی کۆرییەرە دێلا سێرا سەفەری بۆ تاران کرد.[102] بە شیکردنەوەی خەونە ئێرانییەکان (ئەو جۆرەی کە ئاماژەی پێ دەکرد) سەرنجی ڕاکێشرا بەرەو شتێک کە بە شۆڕشی ژێردەستەکان[103] و گەڕانەوە بۆ ئۆتۆپیاخوازییەکی سیاسی ناوی لێ دەبرد. ماکس ڤێبێر[104] پێی وابوو [ئەم ئۆتۆپیاخوازییە] لە نێو دەوڵەتی عەقڵانی و برۆکراتیکدا ون بووە. ئەو [فووکۆ] لە زۆر ڕەهەندا چاودێرێکی تیژبین بوو بەڵام بە شێوەیەکی زۆر سەیر بە بێ لەبەرچاوگردنی واقعیەتە سەختەکانی دەسەڵات (لە بەرانبەر شیکردنەوە گوتارییەکان) گەڕاندنەوەی ڕۆحانیەتی سیاسی ڕاگەیاند: وەرگەڕانی خومەینییانەی لە بێهیوایی ڤێبێریانەی جیهان.[105] ئەو ڕایگەیاندبوو کە شۆڕشەکە حەقیقەتی تایبەت بە خۆی هەیە و [ئەم حەقیقەتە] تەنیا لە نێو فۆڕمێکی جیاوازی ناسیندا دەدۆزرێتەوە.[106] چەن مانگ دوواتر ئەو بە شێوەیەکی گوڕ ڕایگەیاند «برسییەتییەکەیان، بێ کەرامت کردنیان، بێزارییان لە ڕژیم و ئیرادەیان بۆ ڕووخاندنی؛ ئەوان [خەڵکی ئێران] هەمووی ئەمانەیان لە نێوان سنوورەکانی زەوی و ئاسمان، لە نێو خەونی مێژوو بەشێوەیەکی تەواو ئایینی بەڵام سیاسی خوێندنەوەی بۆ دەکەن.»[107] بەڵام کارەساتی لێ کەوتەوە، بە تایبەت بۆ ژنان (بۆ کەسانێک وا فووکۆ زۆر کەم هاودڵانە لەبارەیانەوە دەینووسی.)[108] بەڵام ئیسلامخوازەکان هاوڕای ئەو کارەساتانە بوون و هێشتاش لە ئەنجامدانیدا بەردەوامن.[109]
سروشتی هاوشێوە بۆ یەکگرتنی فکریی ڕادیکاڵی خۆرئاوایی و ئیسلامی هەر ناوەڕۆکێکی هەبێت، ئەوە ڕوونە کە هەردووکیان لە یەک ژینگەدا گەشەیان کردووە:[110] شۆڕش دژی عەقڵانیەتی ڕۆشنگەری، سابجێکتیڤیزمی دێکارتی،[111] یونیڤێرساڵیزمی کانتی،[112] قەیرانی ئەندێشەیی لە کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم، شۆکەکانی ئێمپێریاڵیزم و ناکۆکی بەکۆمەڵ، و وەرگەڕاندنی ڕوانینی ماتێریاڵیستی مارکس سەبارەت بە خەباتی چینایەتی لە نێو ئابوورییە پێشەسازییەکاندا بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی جیاوازی (و ئاماژەپێکەرە بگۆڕەکان) کاپیتاڵیزمی پێشکەوتووی جیهانی. ئەمانە فۆڕمێکی نوێی شیکردنەوە لە بوارێکی گوتاری وەکوو حکومەتێتیی [govermentality][113] بەدی دەهێنێت. درووسکردنی تێکەڵەیەکی رەگەزی، ئێتنیکی و هاوکات پۆلێنبەندییە ئایینییەکان؛[114] بۆیە ئەمە شێوەگەلێکن وا لە نێویدا خودی زمان، پەیوەندییەکانی دەسەڵات و سروشتی ڕێکخستنی پۆست-کۆڵۆنیاڵ کۆدبەندی [یان ڕەمزدار] دەکات.[115] لە ڕێگەی جێبەجێ کردنی ئەمەوە، کەرەستەی فکری و ڕووناکبیرانەی نوێ بۆ پێشخستنی ئامانجی سەرەکی گرامشی –واتە هەژمونی ئایدیالۆژیک– بەدی دەهێنێت.
سەردەرهێنانی گوتارێکی هاوبەش یارمەتیدەری ئیسلامخوازەکان بووە کە نەک هەر لە کۆمەڵگای موسڵماناندا ئیدعاکانیان ئاسایی پێشان بدەن؛ (بابەتێک وا لە نێو دوو ڕاپۆرتی باشدا لە ساڵی 2020، یەکێک لە Sénat فەڕانسی[116] و ئەوی دیکە لە ECHR،[117] بە شێوەیەکی دوورودرێژ باسی لێ کڕاوە) بەڵکوو توانستی ئەوەشیانی پێ داوە تاکوو لە نێو گوتارە نائیسلامییە ناکۆکەکانیشدا ریشەی خۆیان دابکوتن، زۆربەی جاریش تێکنیکگەلی هاوشێوەی رێکخراوەیی بەکار دەبەن: پێکهاتەگەلی ورد و خانەخانە، ئاڤانگاردخوازیی، بۆ نموونە جۆرێک لە مۆدێلی بەرەی خەڵک. نموونەیەکی باش و بەرچاو بۆ ئەمە لەنێو فەڕانسە، ڕاگەیاندراوی ڕێکەوتی یەکی نۆڤمبری 2019 ـــە، کە لە لایەن کۆمەڵێک لە کەسایەتی و گرووپە ئیسلامیی و چەپەکان نووسرابوو؛[118] هەروەها لە لایەن ئەندامانی باڵای حزبی چەپی La France Insoumise، سەندیکاکان و ئاکادێمیست و ژورناڵیستە چەپخوازەکان واژۆ کرابوو. لەم ڕاگەیانراوەدا داخوازییەک پێشکەشکرا بۆ بەرەیەکی یەکگرتوو و هاوکار لە بەرانبەر ئیسلامۆفۆبیا لە ڕێگەی خۆپیشاندانان لە پاریس؛ ئەویش لەژێر وێنەی دروشمێک کە نە بیسترابو و نە پەیوەندی بە ڕووداوەکانەوە هەبوو؛ نووسیبوویان l’islamophobie: le silence tue (ئیسلامۆفۆبیا: بێدەنگی کوشندەیە).[119] ئێمە شتێکی هاوشێوەش لە بریتانیا لەگەڵ (هاوپەیمانی بۆ ڕاوەستانی جەنگ) و پاڵپشتیی ئەخلاقی زۆربەی چەپەکان لە بزووتنەوە گەلێک وەکوو حەماس و حزبوڵڵا لەسەر بنیاتی دژە-کۆڵۆنیاڵیستی و دژە-گڵۆباڵیستی هێڵەکەی خۆیان، دەبینین. هەروەها دیسان ئەمە لە خواستی پێبەندبوون بە مافی ژنان لە ژێر ناوی سیاسەتی دژە-ئێمپریاڵیستی دەبینین.[120] هەروەها ئەمە دیسانیش لەنێو بەرگری ئیسلامخواەکان و گرووپە چەپەکان لە بەرانبەر سیاسەتی حکومەتە یەک‌لە‌دووای یەکەکان کە دژی تێرۆریزمن دەبینین،[121] هەر دوو پارتی کرێکاران و کانسێرڤاتیڤەکان لەسەر ئەو بنەمایەی کە ئەوان بە شێوەیەک بیرخەرەوەی ئەمنییەتیکردنی ستەمکارانەی سیاسەت و شکڵپێدانی سەرکووتکەرانەی سابجێکتیڤیتەی ناڕازین، هاوڕای یەکترن؛ فووکۆ ئیدعای دەکرد کە لە کارەکانیدا وا لەسەر دیسیپلینی تێکنۆلۆژیای دەسەڵات چڕ بووەتەوە بۆ ئەم بابەتەی ناسینەوەتەوە.
ئەمە لە کاتێکیشدایە کە ئیسلامیستەکان، خۆرئاوا و هەموو بەرهەم و کارەکانی ڕەد دەکەنەوە، بەڵام ئەوان زۆربەی پۆلێنبەندییە بنەماییەکان وەک خۆی وەر دەگرن -وەکوو خودی ئایدیای خۆرئاوای یەکپارچە.[122] ئەم ئایدیای خۆرئاوای ژەهراوییە -لە نێو خۆبەزلزانی خۆی بەرانبەر زانینی قەدەغەکراو، مرۆڤ و ڕۆحانیەت و دوواییش گۆی زەوی لە بەین دەبات- ئەمە لە لایەن فۆرمە تایبەتەکانی گوتاری چەپخوازانە\پێشکەوتووخوازەوە نامۆ نییە. ڕەنگە وێنەی ئەم بۆچوونە لە نێو فریشتەی مێژووی بێنیامیندا بە باشترین شێوە دەرکەوتبێت. بە پێچەوانەوە، ڕۆحی جیهانیی هێگڵ کە مرۆڤایەتی لە ژێر هێزی خۆی بەرەو لووتکەی کەماڵی دەوڵەتی پرووس دەبرد؛ بەڵام فریشتەکەی بێنیامین وەدەرنانێکی ترسێنەرە لە بەهەشتەوە: داماوانە بەرەو دوواوەوە لەسەر باڵەکانی زریانێکی سیکۆلار هەڵدەگیریێت، کە جگە لە وێرانی هیچ شتێک لەگەڵ خۆی ناهێنێت. بێنیامین ئاوا ئاکامگیری دەکات: ئەوەیکە ئێمە پێشکەوتن ناوی دەنێین، لە ڕاستیدا ئەم زریانەیە.[123]
ئیسلامخوازەکان ڕخنەی چەپخوازانە لە مۆدێرنیتەی خۆرئاوایی بە یەک مەرج قبوڵ دەکەن: زۆربەی جار ئیدعا دەکەن کە ئیسلام پێشتر هەمووی ئەمانەی پێشبینی و هەروەها باسی کردووە،[124] بەڵام ئەمە بە تەنیایی کامڵ نییە و لە هەمانکاتیشدا کێشەیە. نیچە، هایدگێر، فانۆن و فووکۆ باسیان کرد و قوتابخانەی فڕانکفۆرت ڕەخنەیەکی ناوەکیی لە مۆدێرنیتەی خۆرئاوای و لە نێو بەستێنێکی جیاواز و بە زنجیرەیەکی فکری پێشکەش کردەوە کە دەتوانێ لە رێگەی ماتێریاڵیزمی مارکسەوە، مێژووخوازیی بەرزەوەبووی [transcendental historicism] هێگڵ و فکری دژە-دێکارتی کانت و تەنانەت لە فیلسووفانی پێش سۆقرات لە یۆنانی کلاسیکەوە تاوتوێ و ڕیشەناسی بکرێتەوە.[125] ئیسلامخوازەکان ئەم ڕەخنەیان بۆ پاڵپشتی و بەهێزکردنی ئامانجە جیاوازەکان لە نێو نەریتێکی فکری ناهاوشێوەدا بە تەواوی ڕێکخستووتەوە؛ کە زنجیرەی سەلماندنەکەیان نەک بۆ گومانخازیی ڕادیکاڵی هێراکلیتوس و ئێمپێدێلۆس بەڵکوو بۆ وەحییەکی لێڵی ئیلاهی دەگەڕێتەوە.
لە ناوەڕاستی ئەم جیاوازییانەدا پرسی کێشەلەسەر، پرسی پیرۆزییە [خودایی]. ئەندێشەی مۆدێرنیستی و پۆست-مۆدێرنیستی خۆرئاوا هەر دوو پرسی خودا و وەحی وەکوو بابەتگەلی ناگونجاو بۆ ئاقاری گشتی ڕەد دەکەنەوە.[126]
تەنانەت هایدگێر کە وەکوو کەسێکی یەزدانناس و بە کورتی وەکوو عیساییەک پەروەردە کرابوو؛ پێشنیاری ئەوەی دەکرد کە سەرنجەکە بەرەو دیاردەناسی ئەم جیهانە کۆبێتەوە، ئەو شتەیکە جۆرج شتاینری کۆچ کردوو بە پۆست- یەزدانناسیی ناوی دەبرد؛[127] تێگەیشتن لە مەرگ وەک کۆتاسەلمێنەری بوون، نەک هەنگاونان بەرەو بەرزەوەبوویی [transcendence]. خوای نەناسراوی[128] نیچە دیۆنۆسیسە نەک خوایەکی ئیبراهیمی (خودای شاراوە).[129] پۆست-مۆدێرنیستەکان -هاوشێوەی ئیسلامیستەکان- واقعیەت ئەدەقێنن [textualize یان بە دەقی دەکەن][130]؛ بەڵام بە پێچەوانەوە، لە غەیبەتی خودادا ئەوان سیاسەت جوانیناسیی و ئەخلاق ڕێژەخوازانە دەکەن.[131] لە وڵامی بەرانبەر بەمەش، هەندێک بەشوێن مانادا لە نێو بەکاربردنی دووبارەی عەقڵی بێ لایەن[132] یان فەزیلەتی کلاسیکی نەریتی دەگەڕێن.[133] کەسانی دیکە بەشوێن زانینێکی عیرفانی لە نێو پێکهاتەکانی بیرکردنەوە و گوتاردا دەگەڕێن. لە ئەنجامی ئەم کارەدا ئەوان بەشوێن دۆزینەوەی پرسی ئیلاهیدا نین بەڵکوو دەیانهەوێ ئیرادەی مرۆڤ بۆ دەسەڵات بدۆزنەوە؛ بە بێ ئەوەیکە ناسینێکیان هەبێت کە چی بەکار بەرن کە ئایرۆنیک [توانجاوی] نەبێت. بە پێچەوانەوە، ئیسلامیستەکان زۆر بە دڵنیاییەوە باسی ئیسلامۆفۆبیای پێکهاتەیی[134] دەکەن بەڵام لە هیچ ڕوویەکەوە پێکهاتەخواز نین. هەروەها ئەوان [ئیسلامخوازەکان] بە گشتی نائایرۆنیکن. ئەوان لەو باوەڕدان کە خۆیان بە شێوەیەکی خودایی و پێشوەخت ئیلهامیان پێ کراوە و نەک بە گومانێکی ڕادیکاڵ بەڵکوو بە باوەڕێکی پتەو و موتڵەق لەم ڕێگەدا هێزمەندن. نیچە، داوای پڕ کردنەوەی بۆشاییەکی ئەخلاقی دەکات کە لە دووای مەرگی خودا خولقاوە؛ ئەویش لە ڕێگەی زێدە مڕۆڤانەکردنی هەمووشتێک. بۆ ئیسلامخوازەکان، خۆ تەسلیم کردن بە ئیلاهیاتێکی پرسیار لێ نەکراوی نەناسراو خزمەت بە هەمان ئامانجی هاوشێوە دەکات.[135]
ئەمە کێشەیەکی گەورەیە. لەوە دەچێ پۆست-مۆدێرنیستەکان، تیۆریستە ڕەخنەگەرەکان و ئیسلامیستەکان لەم گریمانەدا هاوبەش بن: «چوارچێوەیەکی فکری جیهانیکراو بۆ سەرچاوەهێنان و درووستکردنی هەستێکی زێدەڕۆیانەی هەبوونی قەیران؛ دوو واتاییەک لە نێو پەیوەندی لەگەڵ مۆدێرنیتە… دەسبەسەرداگرتنێکی دووبارە و هەڵبژاردەیی ڕابردوو، تێکەڵکردنێک لە کەلتوورەکانی سەرەوە و خوارەوە و ڕەد کردنەوەی هەموو جۆرە پاساو یان چارەسەرییەکی سەروو-دیسکۆرس [meta-discourse]».[136] بەڵام ڕەخنەی چەپی پۆست-مۆدێرنی خۆرئاوایی لە عەقڵانیەتی ڕۆشنگەری و بەکاربردنی بێگانە و کەڵکاژۆخوازامنەی دەوڵەتی پناپتیکان [جۆرێک لە سیستەمی کۆنترۆڵ] هاوڕایە لەگەڵ «بەدگومانییەکی ڕادیکاڵ لە بنەڕەتخوازیی و هەموو ماناکان لە حەقیقەت.»[137] ئەوەی بۆ ئیسلامیستەکان خاڵێکی سەرەکییە: «باوەشگرتنەوەیەکی دژە-هێرمێنیۆتیکە بەرەو بنەڕەتە موتڵەقەکان [واتە بنیاتەکانی دین و شەریعەت ڕاڤە و لێدوانی جۆراوجۆر هەڵ ناگرێت].» یەکەمیان [چەپی پۆست-مۆدێرن] ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی وەکوو بەرهەم و دەستەبەرکراوێکی ماتێریاڵی دەبینێت و دووەمیان بە: فۆرمێکی جەستەیی کراوی ئیسلام ناوی دەنێت.[138]
هەر دۆخێک گرفتی تایبەت بە خۆی درووست دەکات. یەکەمیان نەک هە دەتوانێ بنەڕەتەکانی مەعریفەیەک بەڵکوو ڕێکخستنێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ گەڕان بە شوێن ئۆتۆپیایەکی سیکۆلار تێک بدات. دووەمیان دەتوانێ بەشوێن داسەپاندنی زۆردارییەکی مەعریفەناسانەی تیۆکراتیک [ئایینی] بێت وەک ئاناباپتیستەکانی مونستێر.[139] کاتێکە ئەم دوو پڕۆژەیە بۆ هێرش کردنە سەر لیبراڵ دیمۆکراسی یەک دەگرنەوە، ئێمە ڕووبەڕووی مەترسیی لەناوچوونی هەموو شتێکی بەهادار لە نێو میراتی ڕۆشنگەری دەبینەوە. مەبەستی من لێرەدا ئەوەیە کە چۆن ژیان هەڵدەبژێرین و چۆن بوونی خۆمان ڕاڤە دەکەین؛ واتە فکری ئازاد و سەربەخۆ، تۆلێرانس و فامی لۆژیکاڵ لە ئاڵۆزیی پرسەکان و کەرەستەکانیی گۆڕینی هەموو ئەم شتانە بۆ باشتر کردنیان لە ڕێگەی گفتگۆی عەقڵانی و گشتی و ڕەزامەندی دیمۆکراتیک بە جێی لێکپچڕانی مەعریفی.[140]
بێ شک ڕێکخستنی لیبراڵ کەم‌وکوڕی خۆی هەیە. ڕەنگە ورووژاندنی باس لەسەر ئیسلامۆ-لێفتیزم بە بێ ئەوەیکە پێناسەکەی ڕوون کەینەوە کە چییە و کێیە یاریدەر نەبێت.
هەروەها کە ڕۆشنگەری و دەرەنجامەکانی لە ڕەخنە گرتن پارێزراو نین. بەڵام نەک ئیسلامیزم و نەک تیۆریستە ڕەخنەییەکان چارەسەرییەکی ڕازیکەریان پێ نییە. ئەوان خوازیاری جێ‌گۆڕکێ بە ڕێکخستنی هەنووکە و سڕینەوەی بنیاتە مێژووییەکان و یادگەکەیین. هیچکامیان لەوان لە بەرانبەر جیاوازی بیر و باوەڕ تۆلێرانسیان نییە و پشوودرێژ نین. هەر یەک باوەڕێکی نزیکەو کاڵوینیستییان سەبارەت بە “هەڵبژاردن” هەیە و بەڕاستی نیگەرانکەرن.
لە ساڵی 1962 پێغەمبەری تاریک، کارڵ شمیت دوو وتاردانی سەبارەت بە تیۆری پارتیزان پێشکەش کرد.[141] شمیت سەرهەڵدانی گرژییەکی شۆڕشگێرانەی ڕیشە داکوتیو لە نێو دەوەڵەتاندا پێناسە و لە ئاستی ڕەوتی بڕیاردەری سەردەم ناونا، و پێشبینی کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی سێسەدساڵەی سیاسی و یاساناسانەی ئەورووپا و گۆڕینی گرژی نێوان نەتەوەکان بۆ گررژی ناوخۆیی کردبوو. ئەو لە وانەی کۆتاییدا بەم ئاکامە گەیشت: «تیۆری حزبی لە نێو پرسیاری پرسی سیاسی بەرەو پرسیاری دوژمنی واقعی و نوموسی زەوی دەچێت.»
ئەڵبەت ئەو ئەزموونی تاکەکەسی خۆی لە دوو شەڕی جهانی و ڕۆڵی شەرماوی لە نێو زنجیرە ڕووداوگەلێکی کارەساتباری حزبی لە مێژووی ئاڵمانی بەکار برد. ڕەنگە ئەم ئەزموونگەلە بەرچاوڕوونییەکی تایبەتی پێ دابێت – هەر وەکوو ئۆدیپ لە کۆلۆنوس. ئەو کۆمیونیتارینیزمی ڕادیکاڵی ئەلقاعدە، دەوڵەتی ئیسلامی، حەماس و حزبوڵڵا و هەروەها ڕێکخستنی دەوڵەتی عەرەبی پێشبینی کردبوو. ئەو بە باشی دەیزانی کە هێرشێکی ئایدیالۆژیک لەسەر هەموو هێماکانی خەیاڵێکی کۆیی جۆراوجۆر -بەڵام ڕیشەداکتیو لەنێو کۆمەڵی نەتەوەیی- دەتوانێت کارێک بکات کە خەیاڵ بۆ وەها کۆمەڵگایەک لە هەر شوێنێک مەحاڵ بێت. ئەم جێگۆڕکێیە پێویستی بە مێژوو، بیرەوەری و شوێنی فیزیکال نییە بەڵکوو تەنیا نووسراوەیەکی ئایینی، هەستی پیرۆزییەکی موتڵەق و هەبوونی باوەڕێک بە جەبرێکی مێژوویی. ئەم ڕوانینە لیبراڵە کلاسیکە کە باسی یەکسانی مافی تاکەکان لە بەرانبەر یاسا دەکات ڕەد دەبێتەوە ئەویش بۆ لایەنگری لە گۆڕینی یەکسانی لە تاکەوە بەرەو گرووپگەلی زاتخواز-ناسنامەیی کە ئیدعاگەلێکی تاقی نەکراویان سەبارەت بە هیرارشییە نەگۆڕەکانی بەهاکان هەیە و هەروەها هەر جۆرە فۆڕمی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی کە لەگەڵ ڕەوایی سیستەمی سیاسی کۆن دەگونجێ، ڕەد دەکەنەوە.[142] ئەمە هەر ئەو شێوازەیە کە لە سەرەتاوە گرووپە ئیسلامیستەکان شوێنکەوتووی بوون. ئێستا دەبینین کە ئەم مۆدێلە لەگەڵ دەرکەوتنی فۆڕمە جۆراوجۆرە دوژمنکارانەکانی گوتاری پلۆراڵیزمی کۆمەڵایەتی لە مەینستریم گەشە دەسێنێت و بڵاو دەبێتەوە. بە وتەی هابێرماس ئەمە بەرچاوهێنەری «شۆڕشێکی پۆست-مۆدێرن دژ بە مۆدێرنیتەیە، دژ بە ڕۆشنگەری لە بەرگی پۆست-ڕۆشنگەریدا.»[143] هەر شتێکی دیکە کە ئەو دووانە [ڕۆشنگەری و دژە-ڕۆشنگەری] لە یەک جیا دەکاتەوە ڕێک ئەو شتەیە کە ئیسلامیزم و چەپی پرۆگرێسیڤ-پۆست-مۆدێرن تێیدا هاوبەشن.
خالێکی کۆتایی هەیە، لە مانایەکی بنچیینەییدا، دەکرێ چین [کڵاسی کۆمەڵایەتی] هەڵبسەنگێندرێت، بۆ نموونە لە ڕێگەی ئیش، داهات و خوێندن. یان گرنگتر لە هەمووان دەکرێ لە ڕێگە جووڵاندنی کۆمەڵایەتییەوە بکرێ لە چین یان کڵاسێک تێپەڕین. بەڵام فۆڕمە زاتخوازەکانی ناسنامە تەنیا ئەگەری ئیدعاکردنیان هەیە و ئەو فۆڕمانە نەجووڵ و دەستنیشانکراون: گەر تۆ سپییت واتە هەمووکات تۆ سپیت و خاوەن مافی تایبەتیت و هەروەها نەژادپەرست و ستەمکاریت. گۆڕین نامومکینە و تەنیا تۆبەکردن ئەمێنێتەوە. گەر تۆ ڕەش یان موسڵمانیت، هەمووکات ڕەش یان موسڵمانیت؛ ئەمەش بە پێی پێناسەی سپییەتی یان خۆرئاوا کە عەقڵی کەرەستەیی کردووە بە ئامرازی سەردەستبوونی جیهانی، داڕێژراوە.[144]
لێرەشدا پرسەکە داناخرێت، تەنیا بەرخۆدانە کە هەمیشەییە. و ئەم بەرخۆدانە بە شێوەی بنەڕەتی مەعریفییە، واتە شەڕێک لەگەڵ ئەو شێوەی کە ئێمە لە جیهان تێ دەگەین.[145] هەر بەم هۆیەوە بۆ ئەو کەسانەی کە لێکسازانی سابجێکتیڤیتەی هێگڵی، ناسنامەی کۆمەڵایەتی و باڵادەستی و ژێردەستی لە ڕێگەی روانینی ئامانجداری ئەوانیتر ڕەد دەکەنەوە؛[146] لێرەدا ئۆتۆ-ئێتنۆگرافی گرنگی وەردەگرێت چونکە ئیدعای ناسنامەیەکی خود-گەڕانەوەیی هەیە کە هەمووو جیهان دادەپۆشێنێت و لێپرسینەوە یان پێکبەستنی دەرەوەیی ڕەد دەکاتەوە. پێکهاتەی ئیسلامییانەی ناسنامەی زاتخوازیی ئیسلامی، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم مانۆڕەیە. وە لەگەڵ خولیای فراوانی ناسنامەییکردنی لای چەپی هاوچەرخ دەگونجێت. ئەمە ڕێک ئەو شوێنەیە کە تیۆریی ڕەخنەیی و ئیسلامیزم بە یەک دەگەنەوە.
دەتوانن ئەمە لە ئاکامی تەواو پارادۆکسیکاڵی کۆمەڵێک ڕوانینی بە ناو پرۆگرێسیڤ و هاودڵییان لەگەل هەڵوێستە پاشبڕۆیانەکانی ئیسلامی ببینی. (بۆ نموونە سەبارەت بە بێڕێزی بە شتە پیرۆزەکان، نایەکسانی جێندێری و حجاب).[147] هەروەها دەتوانن ئەمە لە نێو تێروانینی هابەش سەبارەت ئیسرائیڵ، زایۆنیزم و جووەکان بە گەشتی وەکوو هێمای مۆدێرنیتەیەکی کاپیتاڵیستی هار و خراپکەر ببینن.[148] هەروەها دەتوانن لە نێو شێوەی مێتافۆرەکانی تیۆری ڕەخنەیی لەسەر جیاوازیی بوونناسانەی پرسی ئیسلامی کە تێڕوانین و خوێندنەوەی نائسیلامی بۆ خۆی ناڕەوا و ناتەواو پێناسە دەکات، ببینن.[149] پەیامەکە ڕوونە: بەم شێوەیە پرسەکانی پەیوەندیدار بە ئیسلام و ئیسلامخوازی لە دەرەوەی سنووری ناموسڵمان، نائیسلامیست و هاوپەیمانانییەتی. بەم شێوەیە شێتییەک دەشاردێتەوە.[150]
ڕەنگە وا بیرمان کردبێتەوە کە پارچەپارچە بوونی کۆمەڵگا سیاسیییە نەتەوەییەکان لە شوێنێکیی دیکە روو دەەەدات و ئێمەش دەتوانین هەموو زیانەکانی قەرەبوو کەینەوە. ئێمە لە هەر دوو نموونەکەدا تووشی هەڵە بووین. ڕۆشنگەری کە بوووە هۆی سازبوونی خۆرئاوای مۆدێرن، تاکخوازانە و عەقڵانی، لە ڕێگەی سیستەمگەلی ئازادییە،[151] کەسی، سیاسی و یاساییەکان یەک ڕێنوێننامەی بۆ تەقینەوەی ئایدیالۆژیکی خۆی ئامادە کرد.
هەم ئیسلامیستەکان و هەم چەپ جۆرێک خۆرئاوا دەکەنە زاتێکی نەگۆڕ؛ واتە زاتسازیی لێ دەکەن. ئەوان لە مێتافۆرە هاوشێوەکانی خودی خۆرئاوا کەڵک بۆ پێشوازیی لە داڕووخاندنی وەردەگرن.[152] ئەوان وەکوو شمیت لە نێو یەزدانناسییەکی هەڵاواردندا(theology of exclusion) سەرقاڵن. لە کۆتاییدا هەر ناوێک کە پێتان گونجاو بوو لەسەری بنێن. فەڕانسییەکان زۆرتر لە هەمووان لەم چەن ساڵەی رابرووەدا نیگەرانن.[153]
بریتانیا و ئیسلامیستەکان
یەکەم نووسراوەی ئەم زنجیرەیە بە باسێک لەسەر ئیسلامۆ-لێفتیزم لە فەڕانسە دەستی پێکرد؛ وەکوو خاڵی سەرەتایی بۆ ڕوونکردنەوەی دژە-ڕۆشنگەری و پۆست-مۆدێرنیزم و ڕەچەڵەکناسیی ئەو شتەیکە وەها دەنوێنێت کە گوایە جۆرێک لە یەکگرتوویی لە نێوان ئیسلامیستەکان و چەپی ڕادیکاڵ بوونی هەیە. ئایا دەکرێ شتێکی هاوشێوە لە بریتانیاش ڕوو بدات؟
ناتوانێ ئیتر ڕووبدات؛ چونکە ڕوویداوە! لە ساڵی 2001 کەسایەتییە بەناوبانگەکانی ئیخوان موسلمین و حزبی کرێکارانی سۆسیاڵیست بە بۆنەی بەرەی دژە شەڕ و ناڕەزایەتی لە بەرانبەر دەستێوەردانی سەربازی خۆرئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێکەوە کۆبوونەوە.[154] ڕەنگە لە کاتی خۆیدا ئەمە یەکگرتووییەکی نامومکین بە هەژمار بهاتایەت. بەڵام دوو دەیە دووای یەکەم خۆپیشاندان، ڕوون بووەتەوە کە ئەم یەکگرتوییە بنەمای دیاریکراوی هەیە. دەرکەوتنی حزبی ڕێز (Respect party) بە تایبەت لە زەمەنی ڕێبەرایەتی سەلما یەعقوب وەکوو پووشێکی سیاسی بوو بە دەم باوە. یەکێکی دیکە لە بڕیارە ورووژێنەرەکانی شارەوانی ئەو کاتەی لەندن -کەن لیڤینگستون- بەخێرهێنانی کەسایەتی ئایینی و خاوەن پێگەی ئیخوان موسلمین، یوسف ئەلقەرەداوی بوو. قەرەداوی لە دوواییدا و لە ساڵی 2008 بە بۆنەی پاڵپشتی لە بۆمب‌دانانی خۆکوژانە کە خەڵکی سیڤیلی بە ئامانج دەگرت، لە هاتنی دووبارەی بۆ بریتانیا ڕێگریی کرا.[155] بڕیارێکی حکومەتی کە ئەنجومەنی موسڵمانانی بریتانیا (MCB) دژی وەستایەوە.[156]
پێشتر نیشانەگەلی دیکە سەبارەت بە سەرلەنوێ پۆلێنکردنەوەی چەپ لە بریتانیا بوونی هەبوو. لە خۆپیشاندانەکانی دژ بە شەڕی ئیسرائیڵ لە لوبنان -ساڵی 2006 لە لەندن- پوستێر و بەنێرگەلی جۆراوجۆر بەرز دەکرایەوە کە لە هەندێک نموونە لەسەری دەنووسرا: ئێمە ئێستا هەموومان حزبوڵڵاین.[157] لە خۆپیشاندانێک کە لە ساڵی 2008 جێرمی کۆربن وتاری تێدا پێشکەش کرد، قسەکەرێکی دیکە ئەزام ئەلتەمیمی بوو کە پێشوازی گەرمی لێکرا و کاتێک گەیشتە مەیدانی تڕفاڵگر وتی: «ئەگەر ئەوان ژیانی ئێوە ڕەد دەکەنەوە لە ڕوومەتیاندا بتەقێنەوە، تا کاتێک کە فەڵەستین ڕزگار بێت تەنیا جیهاد و جیهاد بەردەوامە. ئەسەلاموعەلەیکۆم.»[158]
ئەڵبەت کۆربن یارمەتی بنیاتی بۆ ڕاوەستانی شەڕی دابوو. ئەو لە ڕێگەی مزگەوتی فێنزبڕی پارک لە مەڵبەندی هەڵبژاردنی خۆی لە باکووری لەندن، لەگەڵ کەسایەتییە کاریگەرەکانی ئەنجومەنی موسڵمانانی لەندن (MAB) پەیوەندی گرتبوو. لە کۆبوونەوەیکدا لە پارڵمان لە ساڵی 2009 ئەو لە ژێر ناوی “هاوڕێیانمان” شانازی بە بانگێهشتنامە لە لایەن حەماس و حزبوڵڵایەوەی کرد. لە ساڵی 2014 لە ڕێوڕەسمی دانانی گوڵ لە تونس لەسەر کێڵی ئەندامانی سێپتامبری ڕەش -کە لە کۆمەڵکوژی مونیخ لە ساڵی 1972 (و هەندێکی تاوانی هاوشێوەی دیکە) دەستیان هەبوو- بەشداری کرد. کۆربن دووایی ئیدعای کرد کە تەنیا لەوێ بەشدار بووە و نەک ئەوەیکە پەیوەندی یان پاڵپشتییەک هەبووبێت.[159] زۆربەی ئەم ئەنجومەن و ڕێکخراوە ئیسلامییانە بەهێز دەبوونەوە بەڵام کۆربن هەرگیز بە شێوەی ڕاشکاو و یەکلاییکەرەوە، ئەوان و چالاکییەکانیانی ڕەد نەدەکردەوە. ئەم پاڵپشتییە لەمێژینەی ئیسلامیستەکان لە ڕێبەرایەتی کۆربن و حزبی کرێکاران و دەرکەوتنی چالاکوانە ئیسلامییەکان و ڕەنگدانەوەی لە نێو حزب ئاسایی ببوویەوە.
لەو کاتەیەوە کێیر ستارمر جێگەی کۆربنی گرتەوە، هاوپەیمانی چەپی ڕادیکاڵ لە بریتانیا لەگەڵ پرسە ئیسلامییەکان هیچ نیشانەیەکی لاوازبوونی پێوە دیار نەبوو. بۆ نموونە، هێرشی بەردەوامی حکومەت بۆ سەر پرۆگرامی ڕادیکاڵکردنی ڕێگریکردن و زۆربوونی سەرنج بە بانگەشەکانی بەربڵاو سەبارەت بە هەبوونی ئیسلامۆفۆبیا، کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبوو. زۆریەک لە وانەی بەشداری ئەم بابەتانەن ئیدعا دەکەن کە «هەم ڕێگریکردن و هەم ئەوەی پێی دەڵێن “ئاسایشیکردن-ئەمنییەتیکردن”ـی موسڵمانان دیسانەوە دەربڕینی جیاوازی هەمان نەخۆشینی ئیسلامۆفۆبیایە.» لەگەڵ کشانەوەی هێزەکانی بریتانیا لە بەشێکی بەرچاوی گۆڕەپانەکانی ناکۆکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوان وەک سیستمی کاریگەر و توانای ڕێکخستنی ئەمنی خزمەت دەکەن بەڵام نەک بە سەرنج خستنە سەر کردەکانی دەوڵەتی بریتانیا لە دەرەوەی سنوورەکان، بەڵکوو لەسەر بانگەشەی لەکارخستنی ڕقئەستوورانە لە ناوخۆدا. ئەمە مێتا-گێڕانەوەیەکی خاوەن جەمسەرە؛ بە تایبەت ئەمە لە نێو مەینستریم و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، ئاکادێمیا و بواری کەلتووری و مەڵبەندەکانی دیکەدا بڵاو بووەتەوە.
لە دووای ئەوەیکە حکومەتی دەیڤید کامرۆن یاسایەکی سەبارەت بە ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی ئەم دیاردەیە دەر کرد، گرووپەکانی سەر بە ئیسلامخوازەکان، واتە CAGE و MEND و تۆڕی وەستان لە دژی نەژادپەرستی کە گوایە لەگەڵ پارتی کرێکارانی سۆسیاڵیست[160] لە پەیوەندیدان، هاوپەیمانییەکی تایبەت و نزیکیان پێکهێنا. لە درێژەی ساڵانی 2016 و 2017، کەسانێک وەک موعەزەم بەگ لە CAGE کە زیندانی پێشووی گوانتانامۆ بوو؛ و ئازاد عەلی، سەحەر ئەلفەیفی و دوکتۆر سیما ئیقبال -کە هەموویان لەو سەردەمەدا نوێنەرایەتی MENDیان دەکرد- لە بۆنەکانی “وەستان دژ بە نەژادپەرستی” لە میتینگەکانی سەرانسەری وڵاتدا وەک قسەکەر چالاکییان دەکرد.[161] لە هەندێک لەو میتینگانەدا کەسایەتییە بەرچاوەکانی حزبی کرێکاران وەک دایان ئەبۆت و جێرمی کۆربن بەشدارییان هەبوو.[162] لە جەنیوەری2017 ڕێکخراوی MEND و “وەستان دژ بە نەژادپەرستی” بەهاوبەشی ڕاگەیاندراوێکیان بڵاو کردەوە کە تێیدا لەسەر “بۆچی دەبێت ناڕەزایی دەرببڕین” دووا بوون. لە نێو بەشداربووەکانیدا ئازاد عەلی، هینا خالید، مایکل مانسفیڵدکیوسی و ناوی ژمارەیەک کەسایەتی بەرچاوی یەکێتی قوتابیان و مامۆستایانی بەرچاو دەکەوت.[163]
هەروەها لە جوولای 2017 پارتی کرێکارانی سۆسیاڵیست کۆنفڕانسێکی چوار رۆژی بەناوی مارکسیزمی 2017 بەڕێوەبرد کە پانێڵێک لەسەر ئیسلامۆفۆبیا و ژنان و پانێڵێکی دیکەش لە ژێرناوی کێشەی ڕێگریی و ئیسلامۆفۆبیا پێشکەش کرد.[164] کەسەکان بریتی بوون لە ئازاد عەلی و سیما ئیقبال نوێنەری MEND، موعەزەم بەگ ئەندامی CAGE، ئەمین هادی لە UNISO کە لە لایەن ناهێڵا ئەشرەفەوە[165] سەرۆکایەتی دەکرا. ناهێڵا ئەشرەف چالاکوانێکی بەرچاوی بزووتنەوەی دژی نەژادپەرستی و SWP بوو کە پێشوووتر لەسەر لیستی پارتی ڕێز خۆی بەربژێر کردبوو.[166] ئازاد عەلی لەوێدا ئیدعای کرد کە سیاسەتی ڕێگریی، ئیسلامۆفۆبیای بە دامەزراوەیی و سیستماتیک کردووە. هەروەها پێشنیاری دانوستانی کد وەک سیاسەتێکی ئالتێرناتیڤ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ تێرۆریزم. عەلی باسی لە پێویستی «گفتوگۆکردنی سیاسی لەسەر بابەتەکە» کرد و بەڵگاندنی دەدا لەسەر ئەوەیکە «تێرۆر بە گشتی بابەتێکی سیاسییە» و ئەوانەی «جێبەجێی دەکەن هەندێک کێشەی سیاسییان هەیە» و گوتی «پێویستە لە ڕوویەکی سیاسییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێ.»
لەم دوواییانەدا بابەتی دەرکەوتنی موسڵمانان لە میدیا و تۆمەتی ئیسلامۆفۆبیا لە مەینستریمدا بووەتە خاڵی هاوبەشی چالاکوانانی چەپی توندڕەو و هەروەها ئیسلامی. فێستیڤاڵە میدیایی و ڕۆژنامەگەرییەکانی بایڵاین لە ساڵانی 2017 ،2018 و 2019 نەک تەنیا سەرنج و بایەخێکی بەرچاوی بە گرووپگەلێک وەک نەمانی ژینگە بەخشی، بەڵکوو لە کۆبوونەوەکانیشدا نوێنەرانی CAGE، MEND و MCB، بە سپۆنسەری و بە هاوکاری ڕاستەوخۆی MEND بەشدارییان کرد.[167] لە ساڵی 2018دا، بەشداربووانی فێستیڤاڵەکە دەیانتوانی چێژ لە چالاکی پەنێلەکان وەربگرن؛ لە ژێر ناوی “بە دێوەزمەکردنی موسڵمانان لە میدیادا” یان “درۆ و نەفرەت، سەردێڕەکان دەربارەی موسڵمانان – کێشەی ئیسلامۆفۆبیا لە ڕۆژنامەکاندا.”[168]
هاوشێوەی ئەمە لە ساڵی 2020دا کاتێک بەرەی چاکسازی میدیای چەپی توندڕەو کۆنفڕانسی فێستیڤاڵی دیمۆکراسیی میدیایی ئامادە کرد، یەکێک لە پرۆگرامەکان دانیشتنێکی لە ژێر ناوی “میدیا، نەژاد و ئایین: بێدەنگی و قۆچی قوربانی” لەخۆ گرت کە تێیدا “ڕەزوانە حەمید” بەڕێوەبەری سەنتەری چاودێریکردنی میدیا (CFMM) و “نارزەنین مەعسومی” ئاکادێمیست کە نووسینی لەسەر ئیسلامۆفۆبیا هەیە؛ بەشدارییان تێدا کرد.[169]
“ڕەزوانە حەمید” بۆ خۆی ئەندامی کومیتەی راوێژکاریی بەرگری لە حەقیقەتە، کە گرووپێکی چالاکوانی تازەیە کە تێدەکۆشێت لە بەرانبەر بڕیارەکانی کۆمیسیۆنی یەکسانی و مافەکانیی مرۆڤ بەرەنگاربووەنەوە پێشان بدات، چونکە ئیدعا دەکات کە لە ژێر سەرکردایەتیی جێرمی کۆربن، یاسای یەکسانی بەهۆی ڕوانینی دژە-جووبوون لە پارتەکەدا، پێشێل کراوە.[170] کتێبی ساڵی 2017ی مەعسومی بە ناوی “ئیسلامۆفۆبیا چییە؟ نەژادپەرستی، بزووتنەوە کۆمەڵایەتیەکان و دەوڵەت” لە لایەن چاپخانەی ڕادیکاڵی پلۆتۆ پرێس بڵاوکرایەوە کە لە لایەن دەیڤید میلێر و تۆم میڵز[171] نویسیاری کرابوو. هەر وەک میلێر، مەعسومیش وتەبێژی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ئیسلامی بووە کە پەیوەندییەکی چڕی لەگەڵ ئێران هەیە. مەعسومی لە کۆنفڕانسی ئیسلامۆفۆبیا لە ساڵی 2016 ـی IHRC بە ناونیشانی “ژینگەی نفرەت و دەوڵەتی پۆلیسی” دەرکەوت و هەروەها لە کۆنفڕانسی دێسامبێری 2019 لە ژێر ناوی “ئیسلامۆفۆبیا و پووکانەوەی فەزای کۆمەڵگای مەدەنی” وەک قسەکەرێکی بەرچاو ڕۆڵی هەبوو.[172] IHRC هەمووکات وەک شوێنێکی تێکهەڵکێش (ئینتێرسێکشناڵ) و خاڵێکی گرنگ بۆ بە یەکترگێشتنەوەی چالاکوانانی چەپی ڕادیکاڵ و ئیسلامیستە دژە-خۆرئاواکان ڕۆڵی گێڕاوە. لە کۆبونەوەی ساڵانەی ڕۆژی قودسی ئەم گرووپە لە لەندن، بە ئاشکرا ئاڵای حزبوڵڵا بۆ ڕاکێشانی سەرنجی زیاتر بەکار دەبرا و هەروەها لە درێژەی میتینگەکاندا کەسایەتییە چەپەکانی وەک جان رێس، جۆرج گالۆوەی و جێرمی کۆربن وتاریان پێشکەش دەکرد.[173]
لە نێو دەستەی بەڕێوبەرانی IHRC، دامەزرێنەر و سەرپرشتی لێکۆڵینەوە، ئارزو مێرالی، بە کەسێکی سەرقاڵ بە باسی پۆست-کۆڵۆنیاڵیزم و چالاکی دیکۆڵۆنیاڵ ناسراوە. لە ساڵی 2018دا، مێرالی نووسەری “کەرەستەکانی دژە-ئیسلامۆفۆبیا” بوو کە لە ڕێگەی پرۆگرامی مافەکان، یەکسانی و هاووڵاتیبوون لە یەکێتی ئەورووپا هاوکاری و فاندی بۆ تەرخان کرابوو.[174] مێرالی لەو بەڵگەنامەیەدا نووسیویەتی «پەسەندکردنی بە پێویستی وانەنامەی [پەیرەوی خوێندن] دیکۆڵۆنیاڵ لەلایەن بەشێک لە ئاکادێمیاکانەوە» هەنگاوێکی گەورەیە بەرەو پێشەوەیە، و جۆرێک دەستپێشخەرییە بۆ بابەتگەلی وەک “بۆچی وانەنامەکەم سپییە؟”، “بۆچی پرۆفیسۆرەکەم ڕەش نییە؟”، “#RhodesMustFall”، ئەمە خۆی سەرەتای ڕەوتێکە بۆ “هەڵوەشاندنەوەی کۆلۆنیاڵیزاسیۆن” لە پرۆگرامی ئینگلیسیی لە زانکۆی کامبریج.
جگە لە ئەندامی دەستەی سەرنووسەری زنجیرە کتێبی “Decolonizing the Mind”،[175] لە دێسامبێری 2019 مێرالی لەگەڵ ئەندامی دەستەی سەرنووسەری ساندو هیرا، کە هاوکاری تۆڕی نێودەوڵەتی دیکۆڵۆنیاڵ بوو، کۆبوونەوەیەکی IHRC ــی بەڕێوەبرد. ئەم کۆبوونەوەیە لە ژێڕ ناوی “دیکۆڵۆنیزەکردنی ژینگەناسیی”، “ئاناڵیزی دیکۆڵۆنیاڵی یاخیبوونی” لەخۆ دەگرت و هەروەها ڕەخنەی لە “بەهاکانی ئەورووپاناوەندانەی [یورۆسێنتریکی]”[176] ئەو بزووتنەوەیەی گرت. لە ڕاپۆرتی IHRC بۆ ئەم کۆبوونەوەیە، هەروەها ڕەخنە لە “چەپی خۆرئاوای” گیراوە، لەسەر ئەوەیکە تەنیا دژە سەرمایەدارییە، لەکاتێکدا ئەوەی وا ئاشکرا پێویستە ئەوەیە کە «بیروبۆچوونە ئەورووپاناوەندەکان کە بەرهەمهێنانی تێکنۆلۆژیایە دەبێت دیکۆڵۆنیزە بکرێت» و لە ڕێگەی گۆڕینی ڕادیکاڵی سیستم، “کۆڵۆنیاڵیزم لە دوواڵیزمی دێکارتی ڕزگار بکرێت.” خودی مۆدێرنیتە پڕۆژەی «مەرگ و وێرانکردنی ژیان و زەوییە» و کاپیتاڵیزم وەک «پڕۆژەیەکی کۆلۆنیاڵ و شارستانی» بوونی هەیە کە وێرانکەری «کۆمەڵگا و مرۆڤەکانە.»
یەکێک لە گرووپە دیکۆڵۆنیاڵەکان کە IHRC و ئارزو مێرالی لە سەرەتادا پەیوەندییان لەگەڵ هەبوو بزووتنەوەی مالکۆلم‌ئێکس (MXM) ـه کە یەکێک لە دامەزرێنەرانی “بنیاتنان بەرەو بەرەی نوێی بەرخۆدانی دژە-ئێمپێریاڵیستی باشووری جیهان لە بریتانیا” بوو.[177] لەم دووایانەدا، گرووپەکە لەگەڵ ڕێکخستنی خۆپیشاندانەکانی پەیوەندیدار لەگەڵ بزووتنەوەی “ژیانی ڕەشپێستەکان گرنگە” تێکەڵ بوو. ئەم خۆپیشاندانانە لە مانگی جووئەنی 2020 لە لەندن بەڕێوەچوو؛ ڕۆڵ و بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بۆ ڕاکێشانی سەرنج و ئەو ڕووداوانەی کە توندوتیژی لێ ئەبوویەووە گرنگ بوو.[178]
لە ساڵی 2015 میرالی بووە قسەکەری یەکەم کۆبوونەوەی MXM: فێستیڤاڵی فیلمی [مالکۆم ئێکس] کە لە حەوت شاری بریتانیا بەڕێوەچوو.[179] لە ڕیکلامی فێستیڤاڵەکەدا لۆگۆی IHRC لەگەڵ لۆگۆی گرووپەکانی وەک پارتی ڕێز و ماڵپەڕی هەواڵی Pillars5 -نزیک لە ئیسلامیستەکان- بڵاو کرایەوە. لەوەش سەیرتر، فێستیڤاڵەکە بە فەرمی لەلایەن PFLP ستایش کرا و یەکێک لە قسەکەران لەیلا خالید ڕفێنەری فڕۆکەکەی ڕووداوی سێپتامبری ڕەش بوو.[180] ئەو گرووپ و کەسانەی دیکە کە وەک قسەکەر ڕیکلامیان بۆ کرابوون: نوێنەری پارتی جوتیارانی کرێکارانی کۆمۆنیستی پاکستان، نوێنەرانی ZANU-PF، تاوانباری تێرۆری جێری ماکلۆچلەین، مڵیا بوئاشیا، سەرۆکی یەکێتی خوێندکارانی ڕەشپێست و موسا ئیبراهیم وەزیری پێشووی ڕاگەیاندن و وتەبێژی موعەمەر قەزافی. ساڵی دووایی، MXM وەک دامەزراوەیەکی پاڵپشت و هاوڕا بۆ کۆنفرانسی ئیسلامۆفۆبیای ساڵی 2016 ـی IHRC هەڵبژێردرا.[181]
لە ساڵی 2014دا پێش بەڕێوەچوونی MXM، ئەم گرووپە کۆبوونەوەیەکی بە ناونیشانی “گورزێک لە ئێمپراتۆریا: میرات و نموونەکانی ڕزگاری لە کۆڵۆنیاڵیزمی نوێ و سپی سەروەری” بە ئەنجام گەیاند.[182] هەروەها ئاماژە کرا کە ئەم چالاکییە لە لایەن IHRC سپۆنسەری و پاڵپشتی کراوە و “ئازرو مێرالی” وەک وتەبێژێک کە هەم نوێنەرایەتی IHRC و هەم بزووتنەوەی مالکۆم‌ئێکس دەکات؛ بەشداری کردوووە.[183] لە درێژەی وتارەکەدا مێرالی ڕوو بە گوێگران وتی «ئێمە دەزانین دوژمن کێیە. ئێمە دەزانین کە ئەمە خۆرئاوا و وڵاتانی ناتۆن.» هەروەها «دوژمنی ئێمە ئەو بنەمایەیە وا سپی سەروەری قبوڵە، یان خودی پێکهاتەی لیبراڵ.» مێرالی لەسەر گرنگی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران پێداگری کرد و ئاماژەی دا کە «جیاوازییەکی گرنگ لە نێوان شۆڕشی ئێران و شۆڕشی ئیسلامی هەیە» و ڕوونی کردەوە کە لە ئێران وانەی زۆر گرنگ هەیە بۆ فێربوون. بە تایبەت لەسەر چۆنیەتی کارکردنی “ئایدیالۆژیا” و «جۆری ئەو ئایدیالۆژیایانەی کە دەمانەوێت کاریان لەگەڵدا بکەین.» هەروەها ئەوەش دەخاتە سەر کە حزبوڵڵا نموونەیەکی دیکەیە. هەرچەن مێرالی وتی کە نایهەوێ شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە “ڕادەبەدەر مەزن” پێشان بدات، بەڵام دەیشڵێت: «هێشتا یەکێک لە سەرکەوتووترین ڕووداوەکانە، -شۆڕشێکی گونجاوە- کە لە ماوەی 30 بۆ 40 ساڵی ڕابردوودا ئەزموون کردووە.»
یەکێکی دیکە لە قسەکەران کارلۆس مارتینێز بوو، کەسێک کە بۆ ڕۆژنامەی مورنینگ‌ستار دەنووسێت. مارتینێز باسی لە گرنگایەتی ئایدیالۆژیا کرد و پێش ئەوەی بڵێت «بەڵێ، خۆزگا بتوانین لەگەڵ دەوڵەتی بریتانیا شەڕ بکەین.» ئاماژەی بەوە کرد کە «چۆن شین فین [حزبی سۆسیاڵیستی ئایرلند] و سوپای کۆماری ئیسلامی ئێران شەڕ لە دژی دەوڵەتی بریتانیایان تا بەرەو بنبەستبردنی دەوڵەت بەڕێوەبردووە.» مارتینێز گەڕایەوە بۆ سەر باسی شۆڕشی ئێران و هاوکات کارتێکەری ئایدیالۆژیاکەی زەق کردەوە. «سەبارەت بە ئیسلامی ڕادیکاڵ، ڕوانین بەرەو هەژاران، دژە-ئێمپێریاڵیزم و دژە-زایۆنیزم بوونی.» دەکرێت هەمان شت سەبارەت بە گرووپێک وەکوو حزبوڵڵا بگوترێت. «ڕێکخراوێکی لوبنانی بۆ بەرخۆدان» کە «تاکە هێزی شەڕکەر لە جیهاندایە کە توانیویەتی ئیسرائیڵ لە مەیدانی جەنگدا تووشی شکست بکات.» مارتینێز نێوی شۆڕشەکانی ڕابردووی وڵاتانی گرێنادا، کوبا، چین و ڕوسیای هێنا و گوتی بۆ دیتنی ئەمریکای لاتین، میراتی هوگۆ چاڤێز و هەروەها دەسکەوتەکانی قەزافی «زۆر شت هەیە کە دەتوانرێت لەم کاتەدا بگوترێت».
بەکارهێنان و چەوتاندنی گوتاری تیۆری ڕەخنەیی
هەر بەو جۆرەی کە بە شێوەیەکی بەرین و تایبەت، فۆڕمێک لە گوتار توانایی ڕێکخستنی سیاسی هەیە بە هەمان شێوەش هاوپەیمانییەک بۆ دەرکەوتنی ئیسلامیزمی چەپ ڕووی داوە. دیارە کە لە رێگەی تۆڕێکی پەیوەندی لە ئاکادێمیست و چالاکوانانی کۆمەڵایەتی، ڕەوتی شکڵپێدان بە ئایدیالۆژیایەکی هایبرید و چەن ڕوو دەستی پێ کردووە. ئەمە لێکهەڵکێشانی سیاسەتی شوناسی (identity politics) کۆمەڵگەپێوەرە، کە هەر ئەوەندەیکە بە شێوەیەکی ڕکابەرانە بە ڕووی دەرەوەدا پۆست-مۆدێرن و پۆست-کۆلۆنیاڵە لە ڕووی ناوەوەی خۆیدا بە شێوەیەکی ئیسلامیست دەمێنێتەوە.
نمونەی نوێتر دەتوانرێت لە لاپەڕەی هەندێک نووسراوە بدۆزرێتەوە؛ وەکوو کتێبی “من مەحکومکردن ڕەد دەکەمەوە: بەرگری لە بەرانبەر نەژادپەرستی لە سەردەمی ئاسایشی نەتەوەییدا”، کە لەلایەن عاسم قورەیشی، سەر بە بنیاتی ئیسلامی CAGE نویسیاری کراوە، بەڵام لەلایەن چاپخانەی زانکۆی مانچستر بڵاو کراوەتەوە.[184] فەهاد ئەنساری یەکێک لە نووسەرانی بەشدار لە هەڤپەیڤینی دووای بڵاوبوونەووەی کتێبەکە دەڵێ: «گەورەترین کێشەی ئێمە بەرخۆدانە دژ بە چاوەڕوانی بۆ ڕەدکردنەوەی ئەو تاوانانەیە کە هیچ پەیوەندییەکیان بە ئێمەوە نییە؛ تەنیا ئەوان [تاوانباران] خۆیان وەکوو ئێمە لەگەڵ ئایینێکی یەکسان پێناسە دەکەن.»[185] ئەم هەڤپەیڤینە بە وتارێک بە ناونیشانی “موسڵمانەکان چۆن بە ڕەدکردنی نکۆڵی لە تێرۆریزم ئیسلامۆفۆبیا تووشی کێشە دەکەن” کەوتە بەردەس خوێنەران.
چەمکی کردار-نمایش [performative] لەو کتێبە و وتاری دیکەدا ئاماژەی پێ دەکرێ و بە شێوەیەکی فراوانیش بەکار دەبرێ. لە سەرەتادا چەمکی کردار-نمایش لە کۆمەڵگەی ئینگلیسیزمان و بە بۆنەی نووسراوەکانی جودیت باتلێر، تیۆریستی کوییر فێمێنیستی ئەمریکایی پەرەی سەند؛ ئەو ئیدعای دەکرد کە جێندێر [یان ڕەگەز] تەنیا دیاردەیەکی کردار-نمایشە. بەڵام ئەم چەمکە و مەبەستی ماناییەکەی لە شوێنگەلی دیکە و لە نێو نووسراوەی کەسانێکی وەکوو ژان فڕانسوا-لویتار و ژاک دێریداش دەدۆزرێتەوە. ئیسلامخوازەکان و هاوپەیمانانیان سوودیان لە چەمکە وەرگرتووە تاکوو بڵێن کە بێگانەیی موسڵمانان لە وڵاتانی خۆرئاوایی ڕیشەی لە پێکهاتە و گوتارە ئیسلامۆفۆبیکەکانەوە وەرگرتووە کە بەردەوام بووەتە هۆی ئەنجامدانی هەندێ ڕەفتاری نمایشی لە بەرانبەر ئەو پێکهاتانەدا. لە هەندێک کاتیشدا لەم چەمکە بۆ سەرکۆنەکردنی دەوڵەتانی خۆرئاوایی کەڵک وەردەگیریێت تاکوو پێشانی بدەن کە دژایەتی زاتی ئەم دەوڵەتانە لەگەل موسڵمانان و کەمینەکانی دیکە، بەم شێوە کردارە نمایشییە دەشاردرێتەوە. بۆ نموونە کاتێک باس لە ڕێگریکردن لەو ئایدیالۆژیانەی کە لایەنگری توندوتیژییە دەکات ئەوان دەڵێن ئەمە دژایەتی کردار-نمایشی دەوڵەتە لەگەڵ موسڵمانان.
لە کاتێکدا کە بەکاربردنی ئەم جۆرە دەربڕینە لە لایەن ئاکادێمیست و شرۆڤەکارانی نزیک لە بیری ئیسلامی سەرنجڕاکێشە، ڕەنگە بە هەمان شێوەش سەرنجڕاکێش بێت کە بانگەشەکانی تیۆری ڕەخنەیی لە نێو هەندێک بەڵگە وەکوو ڕاپۆرتی ساڵی 2018 سەبارەت بە پێناسەی موسڵمانانی بریتانیاییدا لەسەر ئیسلامۆفۆبیا، دەردەکەوێ. ئەو ڕاپۆرتە باس لە “سروشتی ئینتێرسێکشناڵی ئیسلامۆفۆبیا”، “ئیسلامۆفۆبیای جێندێری”، “میکرۆ-توندوتیژی”، “تەجربەی ژیاو”، “هەبوونی گێڕانەوەی باینێری لەسەر مۆسڵمانان لە نێو میدیادا”، بە پرسکردنی “موسڵمانێتی” و هەروەها باسی بە ڕەگەزیکردن((racialisation و بە ئەوێترکردنی موسڵمانان لە نێو وەبەرچاوهێنانەوەی ئیسلام وەکوو ناسنامە دەکات. ڕاپۆرتەکە بەڵگەکانی ئاکیلا ئەحمەد، سەرۆکی لێژنەی دژ بە نفرەت لە موسڵمانان دەخاتە ڕوو. بە پێی بەڵگەکانی ڕاپۆرتەکە، ئەحمەد جەختی لەسەر “سروشتی پێکهاتەیی ئیسلامۆفۆبیا” کردووەتەوە کە وا دەگوترێت پەیوەندی بە “هەموو لایەنەکانی ژیانی موسڵمانێکی نیشتەجێی بریتانیاوە هەیە.”[186]
لە مارسی ساڵی 2021دا ئەنجومەنی موسڵمانانی بریتانیا ڕاپۆرتەکەی خۆی سەبارەت بە هەوڵەکانی APPG بڵاوکردەوە کە بە هەمان شێوە، ئەدەبیات و تێرمینۆلۆژی تیۆریی ڕەخنەیی ڕەگەزی نوێنەرایەتی دەکرد. ئەم ڕاپۆرتە ئاماژە بە “بەئەویترکردنی پۆلێنبەندیکراوی موسڵمانان لە بریتانیا” و “ئاساییکردنەوەی گوتاری ئیسلامۆفۆبیک” دەکات و دەیشڵێت: «تاکەکان لە بەردەم سەرکوتی زۆر و فرەڕەهەندان کە دەکرێ یەکتر دابپۆشن.» کەواتە «لە کاتی وردبوونەوە لەوەیکە ئایا کەسێک ڕووبەڕووی ئیسلامۆفۆبیایە یان نا، تێروانینێکی ئینتێرسێکشناڵ (تێکهەڵکێش) پێویستێتی خۆی دەنوێنێت.» لە شوێنێکی ئەم ڕاپۆرتەدا بەڵگاندنێک دەکرێ کە “پێناسە و دیتنی ئیسلامۆفۆبیا تەنیا لە ڕوانینێکی ئایینیەوە” ئاستەنگ و گرفتی خۆی هەیە. «لە کۆمەڵگاگەلی سێکولا ڕەخنەگرتنن لە ئایین وەکوو کردەیەکی تەندروست و پێویست دەبینرێت؛ ئەم ڕوانینە تێگەیشتنێکی بەرتەسک لە ئازادی ڕادەربڕینی لەگەڵە و چاوپۆشی لە پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەکات.» هەروەها بەڵگاندنەکانی ئەم ڕاپۆرتە ئیدعا دەکات کە «گوتارگەلێک وا پێشکەوتنخواز دەنوێنن» و ڕیشە نالیبراڵەکانی هەندێک لە فۆرمە تایبەتەکانی ئیسلام زەق دەکەنەوە، خۆیان نالیبراڵن. لە حاڵێکدا ئەم گوتارانە «نموونەگەلێک لە نیو-ڕەیسیزم(نەژادپەرستیی نوێ) یان جۆرێک نەژادپەرستیی کەلتوورین و کۆڵۆنیاڵیزمی ئۆرێنتاڵیستی(ڕۆژهەڵاتناسانانە) بەرهەم دەهێننەوە؛ ئەمە شوێنێکە کە بە ڕاشکاوەیی جیاوازی خۆرئاوای سپی پێستی ئەورووپی-مەسیحی لەگەڵ ئەوانیترەکانی بە نەژادکراوی، ڕوون دەبێتەوە.»[187]
ئەم گوتارە لە نێو بەیاننامەگەلی دیکەش کە لە لایەن ئەنجومەنی موسڵمانانی بریتانیاوە بڵاو دەبێتەوە دەردەکەوێ. بۆ نموونە وتەبێژی ئەم ئەنجومەنە ڕاپۆرتی کومیتەی “نایەکسانی نەژادی و ئێتنیکی” حکومەت کە لە مارسی 2021 بڵاو بووەیەوە، ڕەد کردەوە و ئیدعای کرد کە نووسەرانی ئەم ڕاپۆرتە بە پێی «پێکهاتەکانی نەژادپەرستیی دامەزراوەیی» دەنووسن و نەک ئەم جۆرە کارە یارمەتیدەر نییە بەڵکوو زیاتر «خزمەت بەو کەسانەی کە پرس و کێشەبوونی نەژادپەرستیی ڕەد دەکەنەوە دەکات.»[188]
هەر ئەو جۆرەیکە بینیومانە و لە ڕاپۆرتەکانیش باسکراوە، کۆنفڕانس و کۆبوونەوە گشتییەکان ماوەیەکی بەرچاوە کە دەرفەتێکی گونجاویی بۆ ئاکادێمیستەکانی نزیک لە فکری چەپ و چالاکوانە موسڵمانەکان ڕەخساندووە. ئەم کۆڕ و کۆبوونەوانە بە شێوەیەکی فراوان گوتارێکی هایبریدی تیۆری ڕەخنەیی و ئیسلامیزم گەشە پێ دەدەن. لە مارسی 2021 ، “ناوەندی ئیسلام و کاروباری جیهانی (CIGA)” لە زانکۆی زەیمی ئەستەنبوڵ، سێیەمین کۆنفڕانسی نێونەتەوەیی لەسەر ئیسلامۆفۆبیای بەڕێوەبرد. لە ساڵیی 2022 پاڵپشتانی ئەم کۆنفڕانسە بریتی بوون لە گرووپێکی بریتانیایی (CAGE) و هەروەها بەرەی “هاوپەیمانی بۆ ئازادییە مەدەنییەکان” لە ئەمریکاوە. چافیکا ئەتالایی، ئەندامێکی گرووپی دژە ئیسلامۆفۆبیا لە فەڕانسا (CCIF)، دەیفید میلێر لە زانکۆی بریستۆڵ و فەرید حافز[189] لە زانکۆی ساڵزبورگ، بە بەڕێوبەرایەتی زانکۆی جۆرجتاون وەکوو قسەکەرانی کۆنفڕانسەکە بەشدارییان کرد. فەرید حافز ئاوا خۆی ناساند: «لێکۆڵەرێکی ڕەخنەیی کە نەژادپەرستیی شیدەکاتەوە، حەقیقەت بە دەسەڵات دەڵێ و نوێنەرایەتی پەراوێزخراوان دەکات.»[190]
سەرنجی ئەم کۆنفڕانسە لە سەر بابەتی “شەڕ لەگەڵ تێرۆریزم”دا بوو؛ ئەمە دەرفەتێکی باشی بە بەشداربووان دا تاکوو هێرش کەنە سەر سیاسەتەکانی حوکمەتی بریتانیا لەم بوارەدا؛ واتە ئەو سیاسەتانەی کە ” دژە-پاوانخوازی” و “دژە-تێرۆریزمن.” ئەو شتەیکە جێگەی سەرنجە و پێویستە چاوپۆشی لێ نەکرێت ئەدەبیاتی تیۆری پۆست-کۆڵۆنیاڵستییە کە ڕێکخەرانی ئەم کۆبوونەوەیە کۆنفڕانسەکەیان پێ لە قاڵب دابوو.[191] ماڵپەڕی CIGA ڕوونی دەکاتەوە کە ئێستا ئەم کۆنفڕانسە «لە تیۆریزەکردنی ئیسلامۆفۆبیا بە پێی دەمارگرژیەکی ئایینی لە ئاستی تاک و کۆی تێپەریوە» و بەڵگاندن دەکات لەسەر ئەوەیکە «بە بۆنەی لاوازیی دەسەڵاتی ئەمریکا» دەبێ لە ئیسلامۆفۆبیا لە «بەستێنی هیرارشی نەژادی-جیهانی کە دەیهەوێ کەڕەتێکی دیکە نەزم و ڕێکخستنی داهاتووی جیهان بنیات بنێتەوە، تێبگەین.»
CIGA هەروەها بانگەشە و ئیدعای دەکرد کە «داڕشتنی سیاسەتی پەیوەندیدار بە سروشتی کۆمەڵایەتی-سیاسی، زۆربەی جار بۆ داپۆشینی ئامانجەکانی دەسەڵات کەڵکی لێ وەردەگیرێت.» هەروەها دەڵێت «بازرگانی [بازاڕی] ئازاد بۆ هێزە کۆڵۆنیاڵیستەکان بیانوویەکە بۆ فرۆشتنی ماددە هۆشبەرەکان و نزیکبوونەوە لە چین»، هەر وەک لە ئەمریکای هاوچەرخ “شەڕ لەگەڵ ماددە هۆشبەرەکان” بوو بە هۆی «زیندانیکردنی بەکۆمەڵی ئەمریکاییە بە ڕەچەڵەک ئەفریقییەکان لە درێژەی چوار دەیەی ڕابردوودا.» بە گوێرەی ڕاپۆرتەکەی CIGA ئەمانە نموونەگەلێک لەو سیاسەتانەن کە بە «ناوی دڵنیایی ئەخلاقی بانگەشەی بۆ دەکرا، بەڵام دەرەنجامەکانی نایەکسانی زۆرتری بەرهەم هێنا»؛ کەواتە ئەم کۆنفڕانسە ئامانجی «پەراوێزخستنی شەڕی جیهانی دژ بە تێرۆریزمە» کە لە ژێر ناوی “سیاسەتی نێونەتەوەیی بۆ ئاسایش و ئاشتی” خۆی دەردەخات؛ بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە «زمان و مێتۆدی دامەزراوەیی دژ بە موسڵمانان و کۆمەڵگاکانی دیکەی جیهانە کە لە ژێر ئەو سیاسەتە نێونەتەوەییەدا دەشاردرێتەوە.»
یەکێک لە قسەکەرانی بەرچاوی دوو کۆنفڕانسی نێونەتەوەیی پێشووی CIGA لەسەر ئیسلامۆفۆبیا، سەلام سەیید، مامۆستای خاوەن کورسی لە بواری تیۆری کۆمەڵایەتی و ئەندێشەی دیکۆڵۆنیاڵ لە زانکۆی لیدز بوو.[192]
کارەکانی سەیید خاڵێکی گرنگ و باسێکی یەکگرتووانەی پێشکەش کرد: ئەوە فورموڵبەندییەکەی سەیید بوو کە توانی ببێتە بنەمایەکی جدی بۆ پێناسەی ئیسلامۆفۆبیا؛ بنەماکەی ئەو لە لایەن APPG سەبارەت بە موسڵمانانی بریتانیا کەڵکی لێ وەرگیرا و بەکاربرا. سەیید هەروەها وەکو هاونووسەر، پێشوتاری ڕاپۆرتی دووایی MCB نووسی.[193]
پێشووتر سەیید لە چەن کۆبوونەوەی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ئیسلامی وەکوو وتاربێژ بەشدار بووە[194] و لەم دواییانەشدا وەکوو قسەکەری سەرەکیی کۆنفڕانسە نوێکەی ئەم کۆمیسیۆنە کە لە زانکۆی ئیدنبورگ بەڕێوەچوو بەشداریی کرد.
“موتاڵای ئیسلام و موسڵمانان لە ژێر سێبەری شەڕ لەگەڵ تێرۆریزم: ئاڵۆزی، گەڕانەوە و مێتۆدگەلی دیکۆڵۆنیزەکردن” ئامادەکاری بۆ کۆنفڕانسێک بەم ناونیشانەی سەرەوە بۆ جووئەنی 2021 کرا، عاسیم قرەیشی لە CAGE و هەندێک قسەکەری دیکە کە پێشوتر لە کۆنفڕانسی ئیسلامۆفۆبیای CIGA بەشداربوون؛ وەکوو خەدیجە ئیڵشیاڵ، کەسێک کە وەکووو نوێنەری زانکۆی حەمید بن خەلیفەی قەتەر و زانکۆی ئێدنبورگ بانگهێشت کرابوو.[195]
ڕێکخەرانی ئەم کۆنفڕانسە بە هەڵبژاردنی گوتاری پۆست-مۆدێرنی تیۆری ڕەخنەیی ئیدعا دەکەن کە «شەڕ لەگەڵ تێرۆریزم، پێکهاتەگەلی ئۆرێنتاڵیستی سەبارەت بە موسڵمانان وا لە ڕێگەی بەرهەمێنانی زانینی ئاکادێمیک پاڵپشتی دەکرا، دیسان ورووژاندووەتەوە» و گوتاری ئۆرێنتاڵیستی «بە پێی هەلومەرجی خۆی»، لێکۆڵەڕانی ڕووبەڕووی “ئاسایشییکردنەوەی” کۆمەڵگا موسڵمانەکان و “تێڕوانینە ئۆرێنتاڵیستییەکان” کردووەتەوە. کۆی ئەم ئاسایشیکردن (ئەمنیکردن) و تێڕوانینانە، جووڵێنەری فۆڕمێکە لە «بەرهەمهێنانی زانین لەسەر ئیسلام/موسڵمانان.» ئەو نووسەرانە هەروەها دەڵێن سەرەڕای «ئاسایشیکردنەوەی سیاسی ئیسلام»، «ڕێژەی ئەو لێکۆڵەرانەی کە هەوڵ ئەدەن بە دەنگی موسڵمانان بکەریی ببەخشن و جیهانبینی و مەعریفەناسییە ئیسلامییەکان پەسەند بکەن، زۆرتر دەبێت.»
لە کۆتاییدا، ئەم کۆنفڕانسە ئامانجی خۆی ئاوا کورت دەکاتەوە کە: بزووتنەوەی دیکۆڵۆنیاڵیزەکردنی وانەنامە لە زانکۆکانی بریتانیا چۆن دەتوانێت کەسانی ئاکادێمیک بەتوانا بکات تاکوو «لە ڕێگەی ئەو بزوێنەرە دەروونیانەی نێو موتاڵای پرسی موسڵمانان و ئیسلام -لە نێو هەر بوارێکی زانستی مرۆیی و کۆمەڵایەتیدا- بۆ قۆناخی سەرتر تێپەڕ بن.» سەردێڕی بەرنامەکانی کۆنفڕانسەکە بریتی بوون لەم نموونانە: “ئەفسانەی سەلەفی-جیهادی”، “ڕەخنەیەک لەسەر گێڕانەوەی خۆرئاواناوەند”، “گەشتی ئیسلام لە نێو ئاکادێمیا: دیکۆڵۆنیاڵیتە، سابجێکتیڤیتەی موسڵمان و بەرتەسکییەکانی کاتێگۆرییەک”، “پێشەکییەک بۆ دیکۆڵۆنیزەکردنی ناسینی ئیسلام: پێچەوانەکردنەوەی سۆنگە و ڕاهێنانی ئینتێرسێکشناڵیتە”، “دیکۆڵۆنیزەکردنی پیاوی موسڵمان: هەڵوەشاندنەوەی پێکهاتە زاڵەکان.”
هەروەها سەلمان سەیید لە ڕێکخستنی بەرنامەیەک[196] بە ناونیشانی “ڕێگۆڕینەوە بەرەو پۆست-خۆرئاوا: یەکەم کۆنفڕانسی موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان” هاوکاری کرد. “ڕێگۆڕینەوە” نێوی گۆڤاری موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانانە کە لە لایەن لقێکی چاپەمەنی پلۆتۆپرێس بڵاو دەبێتەوە.[197] کۆنفڕانسی موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان بڕیارە بە میوانداری ناوەندی موتاڵاتی ئێتنیکی و ڕەیسیزم لە زانکۆی لیدز بەڕێوەبچێت؛ ئەم کۆنفڕانسە لەوەپێش ڕایدەگەیێنێت کە “پارادایمی خۆرئاوایی بەرهەمهێنانی زانست سەبارەت بە کۆمەڵگا، مێژوو و کەلتوورە ناخۆرئاواییەکان” تاوتوێ دەکات. “هەروەها ئیدعا دەکات کە ئەم هەوڵانە «لە لایەن لێکۆڵەرانێکەوە دەدرێت کە ڕوو بە بنبەستی پازێتیڤیزم و پرێسێنتیزم(لێکدانەوەی ڕابردوو بە پێی ئێستا) و هەروەها ئەو بنەمایە مەعریفیانەی کە بەشێک لە جیهانسازیی ئەورووپایە دەوەستنەوە»؛ بە پێی لێکدوانەوەکان یەکێک لە ئامانجەکانی ئەم کۆنفڕانسە کۆکردنەوەی پارەی یارمەتییە(سکاڵێرشیپ) بۆ ئەو خوێندکارانەی کە «پێویستیی دیکۆڵۆنیزەکردنی مەعریفی(ئێپیستمیک) دەناسنەوە.»
تاکوو ئێستا بانگهێشتنامە بۆ وەرگرتنی وتارگەلێک بۆ نموونە لەسەرر ئەم مژارانە بڵاو بووەتەوە: “سپی سەروەری و دوژمنەکانی”، “بەرخۆدانە دژە-کۆڵۆنیاڵەکان و ڕێکخستنی ئیسلامی”، “نەژاد و ئەورووپاناوەندی”، “یەکدەنگی و شۆڕشی باشوور(مەبەست باشووری جیهان)”، “دادپەرەوەری جێندێری و ئێنتێرسێکشناڵیتەی دیکۆڵۆنیاڵ.”
ئەمانە بەشێک بوون لە ناوەڕۆکی موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان و گۆڤارەکەیان. هەر بەو شێوەیکە دەستەی نووسەران لە مانیفێستە بڵاوکراوەکەی خۆیاندا ئاماژە دەکەن: «”ڕێگۆڕینەوە” واتە هەڵگەڕان لە سۆنگەی ڕۆژهەڵاتیکردن(یان ئۆرێنتاڵیزەکردن) وەکوو بنەماڵەی ئەو چەمکانەی کە لەگەڵ بیرکردنەوەی دیکۆڵۆنیاڵ دەبەسترێنەوە و بانگەوازی دابڕانێکی فکری دەکەن لە مەعریفەی خۆرئاوا»؛ ڕوونە کە موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان هیچ پەیوەندی و سەرقاڵییەکی بە ڕەخنەگرتن لە فکری ئیسلامی و جیهانی موسڵامانانەوە نییە و دەیشێڵێت “خۆ-ڕەخنەگرتنی موسڵمانان” هەر چەنێکیش ناوەڕۆکێکی ڕەخنەگەرانە نوێنەرایەتی بکات، دیسان «بەشێک لە بەرهەمهێنانی کێشەی موسڵمانانە و هەروەها لەگەڵ ڕوانینە داسەپاوەکان سەبارەت بە قەیرانی ئیسلام دەگونجێت.»
بە پێچەوانەی ئەو ئیدعایە وا باسی “بیرکردنەوەی دیکۆڵۆنیاڵ” دەکات دەیهەوێت «دابڕانێکی مەعریفی بۆ بەئەنجامگەیاندنی قەرارەکانی تیۆری ڕەخنەیی بدات؛ ئەویش لە بەستێنێکدا کە بێبەشکراوان، چیتر لە ژێر چەمکی پڕۆڵتاریا نوێنەرایەتی ناکرێن.» هەروەها ئەمە پڕۆژەیەکە وا «چەوساوەکانی جیهان(نێوی کتێبەکەی فڕانز فانۆن) لە دڵی خۆیدا هەڵدەگرێ و بەرەو ڕووی ئەو ئاکامانە دەبێتەوە کە لە ناوەندی تێگەیشتنێکی نوێ و لە کاتی گۆڕینی نەزمی جیهانی و تاوتوێکردنی بەربەستەکانی ئەم جێگۆڕکەیەدا، سەرهەڵدەدات.» سەرنجە تایبەتەکە لەسەر پرسی «ئەورووپاناوەندخوازیی(یورۆسێنتریزم)ـە کە وەکوو پڕۆژەیەکی نەگۆڕ دەیهەوێ واتای جیهانی(یۆنیڤێرساڵ) وەکوو هاومانای ئەورووپایەتی پێشان بدات.» کەواتە بەم بۆنەوە «دەیهەوێ ئیمکانی بکەرێتی موسڵمانان لە بەین بەرێ و وزەی موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان بسڕێتەوە.» دەستەی نووسەرانی گۆڤارەکە ئیدعا دەکەن کە لە ڕێگەی ڕەخنە لە ئۆرێنتاڵیزم «ئیمکانێکی نوێ بۆ پرسیارگەلێک دەکەنەوە کە تێگەیشتنێکی ئاڵۆز و فرەڕەهەند لە نێوان دەسەڵات و زانین بەدی دەهێنێت.» ئەم پڕۆژەیە «ئاماژەیە بە گۆڕینی ئۆنتیک(بوونەوەرناسانە) بەرەو فامێکی ئۆنتۆلۆژیک [بوونناسانە] لە پرسەکانی پەیوەندیدار بە ئیسلام.» موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان بە ئێمەی وتبوو کە «لە گومانێکی بنەمایی ڕوو بە پازێتیڤیزمەوە دەستپێدەکات» هەروەها دەیشگوترێت بۆ موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان «هیچ پێویستییەک بە مامەڵەکردن لەگەڵ فاکت و داتاکان بوونی نییە»
ئێستا ئەوەمان لێرە هەیە و ڕوون بووەتەوە. لە رێگەی ڕەدکردنەوەی یورۆسێنتریزم قەرار وایە چەوساوەکانی زەوی بە هاوکاری مامانەکانی ناسنامەخوازیی ئیسلامی بۆ دۆزینەوەی دەنگی ڕەسەنی خۆیان پاڵپشتی بکرێن؛ ئەمە ئەوان توانا دەکات تاکوو دژ بە بەرانبەرەکانیان تۆمەت بخەنە سەر داتا-زانیای و فاکتەکان و ئەوانە بە شێوەی زاتی وەکوو ئامرازەکانی دەسەڵاتێکی گڵاو پێناسە بکەن. هەندێک دەسکەوتیش بە دەست دێت. [بەڵام] ئەمانە خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی کێ دەکات؟
__________________________________
سەرچاوە:
https://policyexchange.org.uk/publication/islamism-and-the-left/
سێر جان جێنکێنز ئەندامی باڵای PolicyExchange (یەکێک لە گەورەترین ژوورە فکرەکانی بریتانیا)، 35 ساڵ لە دەزگای دیپلۆماتیکی بریتانیا خزمەتی کردووە. خاوەن بەکالۆر و دوکتۆرا لە لە کۆلێژی مەسیحی زانکۆی کامبریجە. هەروەها لە قوتابخانەی لێکۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی و ئەفریقی لە لەندن (عەرەبی، بێرمەیی) لە ڕێگەی FCO و قوتابخانە بازرگانییەکانی لەندن و ئەشریج خوێندوویەتی.
ئەو خوێندکاری پێشووی سێمیناری سالزبۆرگ بووە. لە ساڵی 1980 بە FCO پەیوەست بوو و پێش دیاریکردنی وەکوو سەفیری بێرمە (2002-1999)؛ لە ئەبوزەبی (86-1983)، لە مالزی (92-1982) و کوەیت (98-1995) خزمەتی کردووە. هەروەها کونسوڵی HM-ئورشەڵیم (2006-2003)، باڵوێزی سوریا (2007-2006)، بەڕێوبەری FCO بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا (2009-2007)، باڵوێزی عێراق (2011-2009)، هەروەها نوێنەری دەستەبژێر لە ئەنجوومەنی نەتەوەیی و باڵوێزی لیبی (2011) و باڵوێزی شانشینیی سعودی (2015-2012) بووە.
ئەو لە پڕۆژەی لێکۆڵینەوەی “سێر جان چیڵکت” سەبارەت بە عێراق ڕۆڵێکی چالاکی هەبوو و لە مارسی 2014 لە لایەن سەرۆکوەزیرانەوە داوای بەڕێوبردنی خوێندنەوە و پێداچوونەوەی سیاسەت لەسەر ئیخوان موسلمین و ئیسلامخوازیی سیاسی لێکرا. تا کاتی بەجێهێشتنی FCO ئەو کارناسی باڵای پرسی عەرەب لە حکومەت بوو.
لەم دوواییانەدا سێر جان بەڕێوبەری جێبەجێکاریی خوێندنی ستراتژیکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (2017-2015) و یەکێک لە هاوکارانی بالای دامەزراوەی یێڵ جەکسۆن (2017) بۆ کاروباری جیهانی بوو.
سەرچاوە و پەراوێزەکان:
[1] ژووڵس دارمێنن لە 17ی فێبریوێری 2021دا داوای لێکۆڵینەوەی لە دیاردەی «دەمارگرژیی ئیسلامۆ-لێفتیست»ــی لەنێو ئاکادێمیا کرد. https://www.politico.eu/article/french-minister-wants-inquiry-into-so-called-islamo-leftist-bias-in-academia/
[2] لە نێو «Janet Afary and Kevin Anderson, Foucault and the Iranian Revolution, Chicago 2005» پاژی ئاخر باسێکی بەکەڵکی لەسەر شێوەکانی چەپ لە لای نوام چامسکی، ژین بودیارد و کەسانی دیکە سەبارەت بە ڕووداوەکانی 11 سێپتامبر کردووە و لە نێو گوتارێکی دژە-ئێمپێریاڵیستی چەپخوازانە پێناسەی دەکاتەوە.
[3] بڕوانە Gilles Kepel, The Murder of Samuel Paty, Liberties, Spring 2021.
[4] بڕوانە
– Richard Delgado and Jean Stefancic, Critical Race Theory: An Introduction, New York University Press 2017.
– Pamela Paresky, Critical Race Theory and the “Hyper White” Jew, Sapir, Spring 2021. https://sapirjournal.org/social-justice/2021/05/critical-race-theory-and-the-hyper-white-jew/
[5] .https://www.thetimes.com/article/new-laws-to-protect-university-free-speech-r6xstz8qs
[6] ڕاپۆرتی زۆرباشی ئەم دوواینەی ئەنجومەنی نەتەوەیی فەڕانسا لە مانگی مارسی 2021 سەبارەت بە دەرکەوتن و گۆڕانکاریی شێوە جیاوازەکانی نەژادپەرستی و وڵامگەلێک کە ڕەنگە بدرێتەوە. https://www.assemblee-nationale.fr/dyn/15/rapports/racisme/l15b3969-ti_rapport-information.pdf
[7] بڕوانە
Aziz al Azmeh, l’obscurantisme postmoderne et la question musulmane, Arles, 2004 ; Aziz al Azmeh, Islams and Modernities, Verso, London 2009.
[8] ژان میشل بڵانکو لە ئۆکتۆبری 2020 لە درێژەی ئیدعای هاوشێوەی وەزیری پەروەردەی فەڕانسا.
[9] ناوەندێکی توێژینەوەیی گشتی نێوان-زانستییەکان کە لە ژێر دەستەی بەڕێوبەرایەتی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی فەڕانسا خزمەت دەکات. https://www.cnrs.fr/en/the-cnrs
[10] وەزیری فەڕانسا لەسەر مەترسی ئیسلامۆ-لێفتیزم ئاگاداری دەدات: https://www.telegraph.co.uk/news/2021/02/17/french-minister-sparks-storm-warning-islamo-leftist-scourge/
هەروەها دیبەیتگەلێک وەک ئەم نموونەیە؛ «ئیسلامۆ-لێفتیزم، چ واقعیەتێکە؟» https://www.tf1info.fr/societe/video-le-parti-pris-de-caroline-fourest-islamo-gauchisme-quelle-realite-2179133.html
وە هەروەها بێرنارد لووگان لە وڵام بە «دی-کۆڵۆنیاڵیزەیشن، ئیسلامۆ-لێفتیزم و تێرۆریستە تۆبەکارەکان» لە ڕادیۆی ساد،25ی مارسی 2021 دەدوێت: https://www.youtube.com/watch?v=3wEHfMUmrKw
[11] ڕای گەیاند کە ئیسلامۆ-لێفتیزم واقعیەتێکی زانستی نییە.https://www.cnrs.fr/en/press/islamo-leftism-not-scientific-reality ئەڵبەت ئەستەمە بوترێت مەبەست لە واقعیەتی زانستی چییە و کێ لێهاتوویی بڕیار و داوەری لەسەری هەیە.
[12] https://www.mediapart.fr/journal/france/170221/islamo-gauchisme-vidal-provoque-la-consternation-chez-les-chercheurs?onglet=full
«بەڕاستی پرسی ئیسلامۆ-لێفتیزم لەسەر چییە؟»: https://www.middleeasteye.net/news/france-islam-leftism-macron-muslims-academia-elections
https://www.politico.eu/article/on-islam-macron-isnt-flirting-with-the-far-right/
[13] «فەڕانسا، خەباتی چینایەتی لە بەرانبەر خەباتی شوناس؟»: https://orientxxi.info/lu-vu-entendu/class-struggle-vs-identity-struggles,4600
[14] ئەوان دەڵێن لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم پیلانێک لە نێوان جووەکان و فراماسۆنییەکان بوونی بووە. ( “l’emprise judaeo-maçonnique” تیترێکی ناوزڕاوە کە لە ڕۆژنامەی Le Soir لە ساڵیی 1941 بڵاو بوویەوە) یان لەسەر جوو-بوڵشویزمی نازییەکان نووسیویانە: بڕوانە
A Specter Haunting Europe: The Myth of Judaeo-Bolshevism, Harvard, 2018، Racial Capitalism and the Campaign against ‘islamo-gauchisme’ in France, Jadaliyya, https://www.jadaliyya.com/Details/37858/Racial-Capitalism-and-the-Campaign-Against-.
Un Racisme Imaginaire: Islamisme et Culpabilité, Grasset, 2017.
واڵستریت ژورناڵ لانیکەم وا بیر دەکاتەوە کە حکومەتی فەڕانسا لەسەر شتێک پێداگرە:
https://www.wsj.com/articles/emmanuel-macron-and-the-woke-11613604823
لەوە دەچێ زۆربەی فەڕانسییەکان وا دەڕوانن:
https://www.ifop.com/publication/les-francais-et-la-notion-dislamo-gauchisme/
نامەیەکی ئاوەڵاو بۆ پاڵپشتی لەو ئاکادێمیستانەی وا دەگوترێ لە لایەن دەوڵەتەوە کەوتوونەتە ژێر هەڕەشە؛ لێرەدا نووسەران، چەپی ئیسلامی وەکوو چەمکێکی نەژادپەرستانە و ئایدیالۆژیک ناو دەبەن:
[15] بڕوانە «ئیسلامۆ-لێفتیزم چییە و بۆ پرسێکی قسەلەسەرە؟»: https://www.thelocal.fr/20210217/islamo-gauchisme-what-does-it-mean-and-why-is-it-controversial-in-france/
[16] بڕوانە .Mille et une Nuits, 2002 و هەروەها L’imposture Décoloniale: Science imaginaire et Pseudo-Antiracisme, Paris 2020.
[17] Jean Birnbaum, Un silence religieux: la gauche face au djihadisme, Seuil, 2016.
[18] https://www.lemonde.fr/societe/article/2010/06/13/finkielkraut-et-le-mouvement-islamo-gauchiste_1372087_3224.html
[19] Un racisme imaginaire: la querelle de l’islamophobie, Paris 2017.
[21] https://www.nzz.ch/feuilleton/islam-und-identitaetspolitik-kritik-ist-legitim-und-nicht-rechts-ld.1509319
[23] بڕوانە
Sadik J Al-Azm, Orientalism and Orientalism in Reverse, in Is Islam Secularizable? Challenging political and Religious Taboos, Vol 3 of Secularism, Fundamentalism and the Struggle for the Meaning of Islam, Collected Essays on Politics and Religion, Berlin 2014.
[24] بۆ نموونە بڕوانە Bassam Tibi, Islam’s Predicament with Modernity: Religious Reform and Cultural Change, Routledge 2009.
[25] Aziz al ‘Azmeh, Islam and Modernities, Verso, 2009.
[26] بڕوانە
– Nick Cohen, What’s Left: How Liberals Lost their Way, London 2007.
– Douglas Murray, The Strange Death of Europe: Immigration, Identity, Islam, Bloomsbury, 2019.
[27] لە نێوانیاندا من جۆرەکانی پرۆگرێسیڤیزم [پێشکەوتنخوازیی] و پۆست-مۆدێرنیزم دەگونجێنم کە هیچ یەک لەوانە چەپخواز بە واتا کلاسیک و نەریتییەکەی نین. بۆ نموونە ئایا فووکۆ چەپ بوو؟ ڕوونە کە ئەو لە دەیەی 1950 ئەندامی پارتی کۆمۆنیست بوو. بەڵام لە کۆتاییدا ئەو زۆرتر ڕەخنەگەرێکی کەلتوریی ئانارشیک و خەباتکار بوو.
گفتوگۆیەکی باش لەسەر ئەم باسانە لە لایەن جێف شۆلنبێرگر: https://americanaffairsjournal.org/2021/05/how-we-forgot-foucault/؛ هەروەها بابەتێکی دیکەی پەیوەندیدار: https://outsidertheory.com/theorycels-in-trumpworld/. من لەم وتارەدا هەوڵ ئەدەم ڕوانین و ڕاڤەگەلی جۆراوجۆر بەکار بەرم و لە پێناسە جیاوازەکانی ئەو چەمکە [چەپ] کەڵک وەربگرم.
[28] بڕوانە بۆ ئەم وتارە کە تێیدا باسی پەیوەندی ستراتژیکی ئیسلامیزم و چەپخوازیی و هەروەها هاوبەشی لە ئامانج و ئایدیالۆژییاندا دەکات: https://www.liberation.fr/debats/2020/10/26/aux-sources-de-l-islamo-gauchisme_1803530/
[29] لەم وتارە بە قەڵەمی چریس هارمەن ئاماژە بەوە دەکرێت کە دووای شەڕی دووەمی خەلیج، ئێمە [چەپەکان] هەندێ لە پرسەکانی خۆمان وا دژ بە ئێمپێریاڵیزم و دەوڵەتە لە نێو لایەنی ئیسلامخوازەکاندا دەبینینەوە: http://www.marxists.de/religion/harman/index.htm
لەم باسە زۆر باشەدا ئیمانۆئێل کاراجینس و کلارک مەکۆڵی ئاماژە دەدەن بە «دەرکەوتنی یەکگرتوویی سوور و سەوز: شوێنی یەکدیتنەوەی ئیسلامی سیاسی و چەپی ڕادیکاڵ، تێرۆریزم و توندوتیژی سیاسی»: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09546553.2012.755815
[30] بۆ نموونە لە وتارێکی ئاڵیسن سکاتبامن: «ڕێگریکردن، ڕادیکاڵبوونەوەی خوێندکاران ڕاناوەستێنێت؛ تەنیا ئیسلامۆفۆبیا بەهێز دەبێتەوە»: https://www.theguardian.com/education/2020/jul/14/prevent-doesnt-stop-students-being-radicalised-it-just-reinforces-islamophobia و هەروەها لە پاژێکی نووسراو لە لایەن خۆی لە ساڵنامەی «موسڵمانەکان لە ئەورووپا»: https://eprints.soas.ac.uk/25393/1/scott-baumann-united-kingdon-yearbook-of-muslims-in-europe.docx.pdf. هەروەها بڕوانە بۆ «کەسایەتییە بریتانیاییەکان و ئیسلامیستەکان لە کۆنفڕانسی نێونەتەوەیی سەبارەت بە ئیسلامۆفۆبیا و شەڕ لەگەڵ تێرۆر، بەشداری دەکەن»: https://policyexchange.org.uk/blogs/uk-figures-and-islamists-participate-in-international-conference-on-islamophobia-and-the-war-on-terror/
[31] بڕوانە جان لیچفیڵد، «بۆچی ماکرۆن ناچار بوو ئیسلامیزم بگرێتە ئەستۆ»: https://unherd.com/2021/03/macron-stuck-between-left-and-right-on-islamism/
[32] چەپی جیاواز هەیە؛ بۆ نموونە چەپی کۆنی ئینگلیسی کە چەپێکی حزبی بوو. مارکسیستەکان کە ڕوانینێکی ماتێریاڵیستییان بۆ پرسە کۆمەڵایەتییەکان نوێنەرایەتی دەکرد و هەروەها چەپی نوێی ئەورووپی کە تا ڕادەیەک تێڕوانینێکی تیۆریکتری سەبارەت بە پرسە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان بەرهەم دەهێنێت. پرسەکانی ئەم چەپە شیکردنەوەی ئابستراکتی دەسەڵات، ڕەگەز، ئێمپێریاڵیزم و هیرارشی ئایدیالۆژیک لە خۆ دەگرێت. ئەم تێڕوانینە دووایینەیە وا لە ئاکادێمیای ئێستادا گرنگی پێ دەدرێت.
[33] بڕوانە
- Ritchie Robertson, The Enlightenment: The Pursuit of Happiness,1680-1790, Allen Lane 2020.
- Jonathan I Israel, Enlightenment Contested, Philosophy, Modernity and the Emancipation of Man, 1670-1752.
- The Enlightenment that failed: Ideas, Revolution and Democratic Defeat, 1748-1830, OUP, 2006 and 2019.
هەروەها لەسەر پەیوەندی ڕۆشنگەریی بەرەو فکری ئیسلامیستی مۆدێرن بڕوانە بۆ:
– A Mirsepassi, Political Islam, Iran and the Enlightenment, CUP, 2011.
– Helena Rosenblatt, The Lost History of Liberalism: From Ancient Rome to the Twenty-first Century, Princeton 2019.
– Quentin Skinner, The Foundations of Modern Political Thought: Volume 1, The Renaissance, CUP 1998.
– Harold J Berman, Law and Revolution: The Formulation of the Western Legal Tradition, Harvard 1983.
[35] ئیمانۆئێل کانت لە وتارەکەی خۆی لە ساڵی 1784 (وڵامێک: ڕۆشنگەریی چییە) لە ڕاستیدا ڕووبەڕووی پرسێکی دیاریکراو کە ساڵی پێشوو لە ڕۆژنامەیەکی بەرلین کەوتبوویە بەر باس، دەبێتەوە؛ لێرەدا لە بەردەستە: Immanuel Kant, Practical Philosophy (trans and edited by Mary J Gregor), CUP 1999, 11ff.
هەروەها بڕوانە وینسێنز فرۆون، «ڕۆشنگەریی: مێژووی ئایدیایەک. لێرە لەبەدەستە»: https://academic.oup.com/princeton-scholarship-online/book/15681/chapter-abstract/170452012?redirectedFrom=fulltext
لە ساڵی 1984 لە لایەن فووکۆ ئەم پرسە دیسان تاوتوێ کرا: https://leap.colostate.edu/wp-content/uploads/sites/24/2017/01/Foucault-What-is-enlightenment.pdf
هەروەها بڕوانە بۆ ئەم سەرچاوانەی خوارەوە:
– J K Gani, The Erasure of Race: Cosmopolitanism and the Illusion of Kantian Hospitality, 29 June 2017 at https://doi.org/10.1177/0305829817714064.
– Duncan Bell, Dreamworlds of Race: Empire and the Utopian Destiny of Anglo-America, Princeton 2021, Chapter 7.
[36] بڕوانە
James Schmidt, Inventing the Enlightenment: Anti-Jacobins, British Hegelians, and the “Oxford English Dictionary”, Journal of the History of Ideas, Vol. 64, No. 3 (July 2003), pp. 421-443, University of Pennsylvania: https://www.jstor.org/stable/3654234?read-now=1&re-
– Timothy Brennan, Places of Mind: A Life of Edward Said, Bloomsbury 2021, 73, 90, 123.
– Esmat Elhalaby, The World of Edward Said, Boston Review, 13 May 2021 at http://bostonreview.net/philosophy-religion/esmat-elhalaby-world-edward-said.
– Adam Schatz, Palestinianism, LRB, Vol. 43 No. 9 · 6 May 2021 at https://www.lrb.co.uk/the-paper/v43/n09/adam-shatz/palestinianism.
[38] بڕوانە
Isaiah Berlin, Critics of the Enlightenment, Pimlico 2000.
Joseph de Maistre and the Origins of Fascism, NYRB, 27 September 1990 at https://www.nybooks.com/articles/1990/09/27/joseph-de-maistre-and-the-origins-of-fascism/
بۆ ناسینی زاڵێتی تیۆری ڕەخنەیی و ڕیشە ڕووناکبیرانەکانی بڕوانە:
François Cusset, French Theory, How Foucault, Derrida, Deleuze & Co transformed the intellectual life of the United States, Minneapolis 2008. https://www.newstatesman.com/an-event-perhaps-biography-jacques-derrida-review
[39] سەبارەت بەم مژارە لەگەڵ میسەپەسی ((2011 هاوڕام: «وا دەڕوانم کە کاریگەرییەکی قووڵی هەندێک لە ڕەوتە ڕووناکبیرانەکان بەرجەستەیە کە خۆیان لە خۆرئاوادا ڕیشەیان هەیە؛ بەڵام بە شێوەیەکی بەرچاویش لەسەر فۆرماسیۆن و بەردەوامی گەشەی ئیسلامی سیاسی وەکوو نەریتێکی فکری دژە-خۆرئاوا و دژە-ڕۆشنگەریی کارتێکەرییان هەبووە… ڕووناکبیرانی موسڵمان زۆربەیان بە گشتی، خۆرئاوا، مۆدێرنیتە و دیمۆکراسییان لە ڕێگەی ئایدیاگەلی ڕادیکاڵی دژە-ڕۆشنگەریی فەلسەفەی ئاڵمانی و هەروەها لە چاو هەندێک لە ڕووناکبیرانی فەڕانسییەوە ناسیوە.»
[40] لە لایەن زۆربەی موسڵمانەکانەوە وەکوو تجدد (نوێبوونەوە) ڕاڤە دەکرێ. شتێک وا لە ڕێگەی حەدیسێکی بەناوبانگ ئۆتۆریتەی وەرگرتووە. ئەم ئایدیایە هەروەها لەسەر ڕیفۆرمیستەکانی دووایی وەکو ئەلبەنا، مەودوودی و سەید قوتب کاریگەر دانا. بڕوانە Hartung 2013, 71ff.
[41] بۆ نموونە بڕوانە
Walaa Quisay, The Neo-Traditionalist Critique of Modernity and the Production of Political Quietism in Saud al Sirhan (ed) Political Quietism in Islam, I.B. Tauris 2020.
[42] بڕوانە
– Zackery M Heern, Usuli Shi’ism: the Emergence of an Islamic Reform Movement in Early Modern Iraq and Iran, Department of History, University of Utah August 2011 at https://bahai-library.com/pdf/h/heern_usuli_shiism-hidden.pdf.
– Jonathan Brown, Misquoting Muhammad, The Challenges and Choices of Interpreting the Prophet’s Legacy, Oneworld Publications, 2014.
– Michael Crawford, Ibn ‘Abd Al-Wahhab, Oneworld Publications 2014.
– Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge 1983 is the classic guide.
– Jens Hanssen and Max Weiss, Arabic Thought beyond the Liberal Age: Towards an Intellectual History of the Nahda, CUP 2016.
– Alexander Bevilacqua, The Republic of Arabic Letters: Islam and the European Enlightenment, Harvard, 2018.
– Georges Corm, Pensée et politique dans le Monde Arabe: Contextes Historiques et Problématiques, XIX-XXI Siècle, Paris 2015.
– Jens Hanssen and Max Weiss, Arabic Thought Against the Authoritarian Age, CUP 2018.
بۆ نموونە وەرگرتنی مۆدێلی ئەورووپی یاسای بنەڕەتی و لە ئاکامی ئەوەدا داشکاندنی پێگە و ئیمتیازی (عۆلەما). بڕوانە
– Aaron Zelin, From the Archduke to the Caliph: the Islamist Evolution that led to the Islamic State, in The First World War and its Aftermath, T G Fraser (ed), Gingko Library 2015:
– The Princeton Encyclopaedia of Islamic Political Thought (multiple editors), Princeton 2013, 502ff.
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law, OUP 1964, especially Chapter 15.
– David H. Warren, Cleansing the Nation of the Dogs of Hell: Ali Juma’a’s Nationalist Legal Reasoning in Support of the 2013 Egyptian Coup and its Bloody Aftermath, Int. J. Middle East Stud.49 (2017), 457–477, doi:10.1017/S0020743817000332 at https://www.academia.edu/34056783/Cleansing_the_Nation_of_the_Dogs_of_Hell_Ali_Jumas_Nationalist_Legal_Reasoning_in_Support_of_the_2013_Egyptian_Coup_and_its_Bloody_Aftermath_IJMES_49_3_457-77_2017_?email_work_card=view-paper
– Amal Ghazal and Larbi Sadiki, ISIS: The Islamic State between Orientalism and the interiority of MENA’s intellectuals, Jadaliyya, 19 January 2016 at https://www.jadaliyya.com/Details/32873/ISIS-The-%60Islamic-State%60-between-Orientalism-and-the-Interiority-of-MENA’s-Intellectuals.
[45] نموونەیەکی ئەم تێڕوانینە دەتوانێت شێخ ئەلەزهەر، ئەبدۆلحەمید مەحموود بێت کە لە ساڵی 1983 ئیدعای دەکرد کە: «عەقڵ لە دۆزینەوەی پێوەرێکی مێنتاڵ بۆ هەڵسەنگاندن و جیاکردنی حەقیقەت و درۆ لە نێو جیهانی ڕۆحانییەتەکاندا شکستی خوارد. هەروەها لە داهێنانی هەڵسەنگێنەرێکی بڕیاردەر بۆ جیاکردنەوەی حەقیقەت و درۆ لە نێو پانتایی بەرزەوەبوو [ترانسێندێنتاڵ] شکستی خوارد. مێتۆدەکەی ئەرەستوو شکستی خورد و هەروەهاش مێتۆدەکەی دێکارت» بڕوانە:
As’ad Abu Khalil, The Incoherence of Islamic Fundamentalism: Arab Islamic Thought at the End of the 20th Century, Middle East Journal, Vol 48, No 4 (Autumn 1994), 677-694 at https://www.jstor.org/stable/i399041.
یان
[46] بۆ ناسینی وەها بزووتنەوەگەلێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا کە لە ژێر کاریگەری ماکسیم ڕادینسون پێناسە دەکرێن؛ بڕوانە
https://www.lemonde.fr/archives/article/1978/12/06/i-ou-dieu-n-est-pas-mort_2984784_1819218.html.
– Martyn Frampton, The Muslim Brotherhood and the West: a History of Enmity and Engagement, Cambridge, Mass 2018, 22ff, 37 and 44.
– Omar Ashour, The De-Radicalization of Jihadists: Transforming Armed Islamist Movements, Routledge, 2010.
– Asser Khattab, Swastikas in Damascus, Newlines, March 2021 at https://newlinesmag.com/essays/swastikas-in-damascus/
بۆ زانیاری لەسەر نموونەیەکی دیکە واتە تورکیای ئەردۆگان بڕوانە
Rainer Hermann, Erdogan und sein Mafiapate, FAZ, 30 July 2016 at https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/erdogans-mafiapate-propagiert-ehre-blut-und-vaterland-14360368.html.
[47] ڕیفۆرمیستی بەناوبانگ، شێخ ئەلەزهەر، کتێبەکەی سپێنسر لە ژێر ناوی (پەروەردە: فکری، مۆراڵ و فیزیکاڵ) لە فثڕانسییەوە وەرگێڕانبووە سەر زمانی عەرەبی. بۆ زانیای زۆرتر لەسەر ئەم پرسە و پەیوەندی هاوبەشی ئایدیگەلی ڕۆشنگەری و نا-ڕۆشنگەری بڕوانە:
Aziz al Azmeh, Islamist Revivalism and Western Ideologies History Workshop Journal, Volume 32, Issue 1, AUTUMN 1991, Pages 44-53 at https://doi.org/10.1093/hwj/32.1.44.
Islams and Modernities, Verso 2009, 97ff.
[48] بڕوانە
– Jan-Peter Hartung, A System of Life: Mawdudi and the Ideologisation of Islam, OUP, 2013, 38ff.
– Sir John Jenkins, On Islamism, Policy Exchange, November 2020.
Olivier Roy, Islam and Resistance in Afghanistan, CUP, 1990, quoted in François Burgat, Understanding Political islam, 256.
بە وتەیەکی دیکە (هێزی پارچەپارچە بووی ئیسلامیزم لە ڕێگەی پێکهاتە مەعریفییەکانی مۆدێرنیتە گەشەی کرد): Quisay 2020.
[50] بڕوانە
- Khalil Al-Anani, Inside the Muslim Brotherhood: Religion, Identity and Politics, OUP, 2016, 50ff.
- Joas Wagemakers, Making definitional sense of Islamism, ORIENT II/2021.
- Hamid Dabashi, Islamic Liberation Theology: Resisting the Empire, Routledge 2008.
لە لاپەڕەی 37 دەباشی دەڵێ «تێزی من بە کورتی ئەمەیە؛ ئیسلامیزمی خەباتکارانە لە وڵامێکی شۆڕشگێڕانە و ڕاستەوخۆ بە کۆلۆنیاڵیزمی ئەورووپی لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمەوە سەری هەڵدا. ئیمانێکی سەدەی نێوەڕاست بۆ بەرخۆدانی ئایدیالۆژیک لەگەڵ مۆدێرنیتەی کۆڵۆنیاڵ بەکار برا.»
[51] بڕوانە
Joel Wing, A History of the Iraqi Communist Party: Interview with Univ of East Anglia’s Johan Franzén, Musings on Iraq, 15 July 2014 at http://musingsoniraq.blogspot.com/2014/07/a-history-of-iraqi-communist-party.html
لەسەر شێعیزم و بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی بڕوانە:
– Hamid Dabashi, Theology of Discontent: The Ideological Foundation of the Islamic Revolution in Iran, New Brunswick 2008.
– Nikkie R.Keddie, Shi’ism and Social Protest, Yale 1986 and Hartung 2013, 44ff.
بۆ زانیاری لەسەر پەیوەندی بزووتنەوە کۆمۆنیستییەکان لەگەڵ ئیسلامیزم و کۆمەڵی شێعیزم بڕوانە:
Yizhak Nakash, The Shi’is of Iraq, Princeton 2003, Eric Davis, Memories of State: Politics, History and Collective identity in Modern Iraq, Berkeley 2005 and Faleh A Jabar, The Shi’ite Movement in Iraq, Saqi 2003.
سەبارەت بە ئێران؛ بڕوانە:
- Baqer Moin, Khomeini, Life of the Ayatolloh, I.B. Tauris 1999, Roy Mottahadeh, the Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran, Oneworld 2000.
- Iran: How a Marxist guerrilla band sparked a struggle in Siahkal, Middle East Eye, 8 February 2021 at https://www.middleeasteye.net/news/iran-siahkal-incident-anniversary-leftist-guerrilla-shah-history.
– Quentin Müller and Sabrine Lakhram, Comment le communisme a façonné le chiisme politique irakien, OrientXXI, 25 April 2019 at https://orientxxi.info/magazine/comment-le-communisme-a-faconne-le-chiisme-politique-irakien,3043.
[52] وەرگێڕاو لە لایەن مریەم لوتفی، زانکۆی ئیدنبرگ، 2012.
[53] بڕوانە
Myth and Reality in the Contemporary Islamist Movement (tr Ibrahim M Abu-Rabi’) Pluto Press 2005.
ئەو ڕەخنەگەرێکی توندی حەسەن حەنەفی و هەوادارانی فکری ئیسلامیزم بە چەپ و ڕاستەوە بوو. بەڵام خالی سەرنجڕاکێش ئەوەیە کە ئەو لەگەڵ زانای سەلەفی، ئەبوقوتادە، کە حەنەفی بە زنداقە (بیدعەت) تۆمەتباری کرد هاوڕا بوو.
Peter Nesser, Abū Qatāda and Palestine, Die Welt des Islams 53 (2013) 416-448 at https://www.academia.edu/5384072/Abu_Qatada_and_Palestine?email_work_card=view-paper.
[54] وەرگیراو لە تراس [تراث]ـی عەرەبی بە واتای میرات.
[55] وەرگێڕاو لە لایەن جاناتان ڕایت، زانکۆی یێڵ، 2018.
[56] .Quisay 2020
[57] بڕوانە
– Mohammed Arkoun, Islam: To Reform or to Subvert? Saqi Books 2006.
– Ursula Günther, Mohammed Arkoun: Towards a radical rethinking of Islamic thought in Suha Taji-Farouk (ed), Modern Muslim Intellectuals and the Qur’an, OUP 2006.
[58] بڕوانە
– Salvatore 88ff and Navid Kermani, From Revelation to Interpretation: Nasr Hamid Abu Zayd and the Literary Study of the Qur’an in Taji-Farouki 2004.
- Farzin Vahdat, Post-revolutionary Islamic modernity in Iran: the intersubjective hermeneutics of Mohamad Mojtahed Shabestari in Taji-Farouki 2004.
- Ori Goldberg, Shi’i Theology in Iran: The Challenge of Religious Experience, Routledge 2012.
شەبەستری لە ئاڵمان خوێندوویەتی و لە ژێر کاریگەری لێکۆڵینەوەکان لە ئیلاهیاتی پرۆتستانت و هێرمێنۆتیک لە کانتەوە بووە. لە ڕێگەی کارەکانی کارڵ بارت، دیڵتای و گادامێر: بۆ زانیاری زیاتر سەیری پەراوێزی 131 بکە لە خوارەوە.
[59] .Mitchell 1969, 43ff
[60] خودی ئایدیاکە گرێدراوە بە ڕۆمانتیسیزمی ئەورووپییەوە؛ بە دڵنیاییەوە هەر بەو شێوەیکە هێرشی ئیسلامخوازانە بۆ سەر کتێبی پیرۆزی مەسیحی و جووەکان بنیاتی خۆی لەسەر دەستکەوتەکانی ڕەخنەی ئینجیلی پرۆتستانت لە سەدەی نۆزدەیەمی ئەورووپادا دەوەستێنێت. ڕۆمانتیسیزم لە نەریتەکانی پێشووی فکری ئەورووپییەوە وەرگیراوە کە دەگەڕێتەوە بۆ سانت ئاگۆستین. هەروەها لە ڕێگەی کیێرکەگارد، بوو بە بەشێکی سەرەکی لە خەزێنەی ئێگزێستنشیاڵیزم.
[61] یەکێک لە گرنگترین ڕێنماکان:
Roxanne Euben The Enemy in the Mirror: Islamic Fundamentalism and the Limits of Modern Rationality, Princeton, 1999.
دەباشی(2008)، لە پەراوێزی 5دا دەڵێ «خۆیەکی زامدار کە بە شێوەیەکی بەکۆمەڵ درووستکراوە؛ خاوەن زۆرترین هێز لە دەروونی ئێرانی هاوچەرخدایە: ئەوی دیکەیان ڕەدکردنەوەی زگماکییانەی “خۆرئاوا“یە. زیاتر لە هەر شتێکی دیکە، هەر ئەم بێزارییە کۆییەیە لە دژی بنیاتنانی خەیاڵی کە ناونراوە ”خۆرئاوا“؛ ئەم بێزارییە بە قووڵی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی جووڵاندووە.»
بۆ نموونەی تورکیاییەکە بڕوانە:
Turkey: A Conversation with İsmail Kara, The Maydan, 24 October 2017 at https://themaydan.com/2017/10/islam-islamism-turkey-conversation-ismail-kara/.
[62] بڕوانە
– Fawaz A Gerges, Making the Arab World, Nasser, Qutb and the Clash that Shaped the Middle East, Princeton 2018, 334ff.
– Gilbert Achcar, Orientalism in reverse, Radical Philosophy 151, Sep/Oct 2008.
– Jens Hanssen, Reading Hannah Arendt in the Middle East : Preliminary Observations on Totalitarianism, Revolution and Dissent, Orient-Institut Studies 1 (2012) – Rethinking Totalitarianism and its Arab Readings at https://perspectivia.net/publikationen/orient-institut-studies/1-%202012/hanssen_hannah-arendt.
– Hanssen and Weiss 2018, Shiraz Maher, Salafi-Jihadism: The History of an Idea, London 2016.
[63] بۆ نموونە بڕوانە
Nahwa al Nour (Towards the Light), translated in Roxanne L Euben and Muhammad Qasim Zaman, Princeton Readings in Islamist Thought, New Jersey, Princeton 2009.
[64] بڕوانە
– Euben and Zaman 2009.
– John Calvert Sayyid Qutb and the Origins of Radical islamism, London 2010, 90ff.
ئاوا دەنووسرێت: «[قوتب] هەوڵی دەدا کە بە توندی کاریگەریی “نامرۆڤسازیی” کەلتووریی مۆدێرن و ماتێریاڵیستی بە جێگەی “ئازادکردنی مرۆڤ” پێشان بدات. هەر وەکوو گێڕانەوە پۆست-ڕۆشنگەریی کە ئیدعایان دەکرد، ئەمیش لەو باوەڕەدا بوو کە مۆدێرنیتەی خۆرئاوایی خەڵک لە نێو سیستەمگەلی سڕکەریی کۆنترۆڵ و دیسیپڵین تێوەدەگلێنێت و بە جێگە درووستکردنی کۆمەڵگەگەلی هاوسۆز، پەرەی بە تاکخوازییەکی خۆپەرەستانە داوە. قوتب کارێڵ وەکوو بیرمەندێکی جیاوازیی ڕۆژاوایی دەبینێت؛ کەسێک کە پەی بە شارستانیەتەکەی خۆی بردبوو کە چۆن مرۆڤایەتی بێ بایەخ دەبێت لە لایەن ماشین بۆ لەبەین بردنی ڕۆح ( النفس و الروح).»
لە ڕاستیدا ڕوانینەکانی کارڵ بە گشتی بێ وێنە و تاقانە نەبوون: لەوانەیە نیچە، هایدگێر، ئۆرتێگا، گاسێت یان ئەدۆرنۆش لە بنیاتدا هەروایان روانیبێت. لە لایەن وەزیری پێشووی ئۆقافی میسر (هەروەها مامۆستا یوسف ئەلقەرەداوی) فکرێکی یەکجار کاریگەر و پەرەسەندوو دژ بە بیرکردنەوەی ئەورووپی بە تایبەت کۆمۆنیزم، سۆسیاڵیزم و لیبراڵیزم لە کتێبی محەمەد ئەلباهی ( الفکر الاسلامی فی عصر الحدیث و الصلاتوحی بالاستعمار الغربی) و لە کتێبێکی دیکە (الفکر الاسلامی فی المجتماع المعاصر) – بەیروت 1975 باس کراوە. بۆ زانیای ژیاننامەیی بڕوانە: https://ar.wikipedia.org/wiki/محمد_البهي
[65] هەمووی ئەوانە دەتوانرێ لە Calvert 2010، Hurtung 2013، و Abu Zayd 2006، ببینرێت. ئەبووخەلیل ((1994 لە وتارێکی کورت بەڵام توندا باسی لەسەر ئەوە کردبوو کە ئەم ئایدیانە بە بۆنەی خوێندنەوەیەکی هەڵەی سەرچاوە کلاسیکەکانەوە سەریان هەڵدابوو.
[66] [پەراوێزەکە لە دەقەدا وەک خۆی دانراوە]
[67] ئاگامبێن 2005، chapter 4.
بۆ دۆزینەوەی سەرچاوە بڕوانە:
کاڕڵ شمیت Politische Theologie, Berlin, 2015. Chapter 3.
Hartung 2013, 193 ff and Jan-Peter Hartung, Viele Wege und ein Ziel: Leben und Werke von Sayyid Abu’l-Hasan Ali-al-Hasani Nadwi, Würzburg 2004.
[69] بڕوانە Dabashi, 2008.
– Ali Ansari, Iran, Islam and Democracy: The Politics of Managing Change, Chatham House 2019, 112 ff.
- M Boroujerdi, The Encounter of Post-Revolutionary Thought in Iran with Hegel, Heidegger and Popper in S Mardin (ed) Cultural Transitions in the Middle East, Leiden, 1994.
- Mottahadeh 2000;
- Mirsepassi 2011, Chapter 4; Dabashi 2008, 299ff.
- Laura Secor, Children of Paradise: The Struggle for the Soul of Iran, Riverhead, 2016.
بۆ نموونە سونییەکان، بڕوانە
– Abu Khalil 1994, Fazlur Rahman, Islam and Modernity, University of Chicago, 1982 187ff.
- Lahouari Addi, La Crise du Discours Religieux Musulman, Louvain, 2019.
بیرمەندێکی جیاوازی سوننە ڕەشید ئەلقانوچییە، كە لەگەڵ مارکس، دوركهایم، داروین، فرۆید، ئێگزێستنشیاڵیزم و پێكهاتەخوازیی لە سەردەمی خۆیدا وەك خوێندكارێک لە پاریس ئاشنا ببوو؛ ئەو دوواتر لە کۆتایی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکان بووە مامۆستای فەلسەفە لە تونس: Ghannouchi 2011 37ff.
[71] بۆ ئەم دوو نموونە بڕوانە
- Mottahadeh 2000; Ali Rahnema, Islamic Utopian: A Political Biography of Ali Shariati. I.B.Tauris, 1998.
- Dabashi 2008.
ئەو هەر وەکوو شەریعەتی لە بزووتنەوەی ڕزگاری ئەلجەزایر لە بەرانبەر فثڕانسا لە گرژییەکانی نێوای 1945 تا 1962 پاڵپشتی دەکرد. لەوە دەچێ سارتر نێوانجی پەیوەندی فانۆن و شەریعەتی بووبێت چونکە دوواتریش بیر و ڕا دەگوازنەوە. شەریعەتی لە سەرەتای شەستەکان کتێبەکەی فڕانز فانۆنی وەرگێڕایەوە (مغضومین/مستضعفین زمین) [چەوسێنراوەکانی زەوی]؛ دوواخریش هەر ئەم دەستەوشەیە بۆ شۆڕشی خۆمێینیستی ناوەکێکی گرنگ بوو. بڕوانە:
- Ervand Abrahamian, Khomeinism: Eassays on the Islamic Republic, University of California Press 1993,47ff.
- Rahnema 1998, 117ff.
هەروەها تیۆریست و ئاکادێمیسیەنی ئێرانی-ئەمریکی، حەمید دەباشی، نووسەری کتێبی یەزدانناسیی ناڕەزایەتی (2008)، تەوەرەکانی کتێبی فانۆن “پێستی ڕەش و ماسکە سپییەکان” بە شێوەیەکی دیکە راڤەی دەکات و دەیگوازێتەوە بۆ نووسراوەکەی خۆی (لەندن 2011) “پێستی قاوەیی و ماسکە سپییەکان”
[73] ئەفسەرێکی میلیتاریستیکی جەنگی جیهانی دووەم؛ ئەو نووسەری یەکێک لە سەرنجڕاکێشترین گێڕانەوەکانی شەڕکردنە کە تا ئێستا بەرهەم هاتووە – Stahlgewitter/Hail of Steel [تەرزەی پۆڵا] – لە کۆتاییدا بووە نازییەکی بێهیوا: ئەو هاوڕێ و تاریفدەری هایدگێر بوو.
[74] لە ژێر پەروەردەی «لێکۆڵەرێکی فەڕانسی و هایدگێریی ئیسلام»، هێنری کۆربن بوو. کۆربن لە ئێراندا چەندین زانای ئایینی شێعەی دەناسی و کاریگەریی بەرچاویشی لەسەر دانان. ئەو زانایانە دوواتر هەندێکیان بوون بە نەخشەداڕێژ یان سەرکردەی کۆماری ئیسلامی. بڕوانە:
- Mirsepassi 2011.
- Ali Mirsepassi, Transnationalism in Iranian Political Thought: The Life and Times of Ahmad Fardid (The Global Middle East Book 1), CUP 2017.
- Ali Ansari, The Politics of Nationalism in Modern Iran, CUP, 2012, 187ff.
- Mehrzad Boroujerdi, Iranian Intellectuals and the West: The Tormented Triumph of Nativism, Syracuse University Press, 1996.
- Farhang Rajaee, Islamism and Modernism, The Changing Discourse in Iran, University of Texas, 2010.
- Dabashi 208, 300 and 315f; Hamid Dabashi, The Last Muslim Intellectual, Edinburgh, 2021.
دەباشی لەوێدا دەڵێت: فەردید و خوێندکارەکانی، ئەم ڕوانینەیان لە هایدگێر وەرگرتبوو کە زانست تەنیا یەک جۆر فەلسەفەیە. بە بڕوای بیرمەندانی ئێرانی ئەمە کێبەرکێی کاسمۆلۆژی [گەردوونناسییەکی] خۆرئاوایی لەگەڵ ئیسلامدا بوو. لەم ڕوانینەدا جیهان یان لە واقعیەتگەلی دەرکەوتووی زانستی درووست ببوو یان لە لە حەقیقەتگەلی ئیسلامی: ئیمکانی نییە هەردووکیان پێکەوە بن؛ هەر بۆیە دەبێ لە ڕاستیێتی ئیسلام وەکوو یەکەمین بنیات لە بەرانبەر ئیدعا و مێتۆدەکانی زانست، پارێزەری بکرێت.
[75] ئالەئەحمەد لێکۆڵینەوەیەک هەر بەم ناوە لە ساڵی 1962دا بڵاو دەکاتەوە. بڕوانە:
- Boroujerdi 1996, Chapter 3.
- Mottahadeh 2000, Chapter 8.
- Afary and Anderson 2005, Chapter 2.
- Dabashi 2008.
ئەڵبەت چەمکی “غەربزەدێگی” وەکوو نموونەی بەفارسی کراوی چەمکی “بێگانەیی” هێگڵە؛ چونکە خودی شەریعەتیش لە سەر «مرۆڤ وەکوو بکەری سیاسیی چالاک لە پێناو چارەنووسی خۆی» جەخت دەکاتەوە (دەباشی، 2008، لاپەڕەی 120) کە هاودەقی ڕوانینی سارتر سەبارەت بە ئێگزێستنشیاڵیزمە.
هەر لەو سەرچاوەدا دەباشی ئاماژە بە چەن کەسی پێشەنگ و نەخشەداڕێژی شۆڕشی ئێران وەکوو مورتەزا موتەهەری، سەید مەحموود تاڵەقانی، محەممەد حوسێین تەباتەبایی و مەهدی بازراگان دەکات کە ئەمانە هەموویان «پەیدابوونی مانگ، خەیاڵێکی بەدیلگیراو، هێزێکی فریودەر، خولیای خۆ-وێرانکەر، کە بەرەو تەنیاییەکی دانسقە و کیپکراو دەڕوات» بەشێوەیەکی گرووپی و گومانلێنەکراو ناوی دەنێن “خۆرئاوا”.
Afary and Anderson 2005.
لەم سەرچاوەی سەرەوەدا بە باشی ئەمە ڕوون دەبێتەوە: پەیوەندیی دوولایەنانەی شێعە و فارس وا جۆرێک گوتاری باینەری و دوولایەنانەی ئازار/ڕزگاریی -هاوکات لەگەڵ بزووتنەوە فکرییە بەهێزەکانی سەدەی بیستەم- بەرهەم دەهێنێت.
هەر ئەو جۆرە دەباشی (2008، پەراوێزی 6) پێناسەی دەکات: بنیاتنانی دەستووریی ئایدیالۆژی ئیسلامی، هایبریدێکی سیاسی پێویست بوو لە نێوان بەستێنی شۆڕشگێرانەی زاتیی ئیسلامی (شێعە) و ئایدیالۆژیگەلی هاوردەی سیکۆلار (چەپ و لیبراڵ). لە هەمان کاتیشدا کە ئایدیالۆژی ئیسلامی بە توندی ئایدیالۆژییە سێکۆلار و ڕۆژاواییەکانی ڕەد دەکردەوە بەڵام بە خەستیش لە زمان و لۆژیک، رێتۆریک و ڕۆمانسیەتیان بۆ درووستکردنی ئیدعای حەقیقەتی سیاسی خۆی کەڵکی وەر دەگرت.
[77] بڕوانە
- Simon Rushton, From Muammar Qaddafi’s superyacht to world’s first high-speed zero-emission sailing boat, The National, 20 March 2021 at https://www.thenationalnews.com/world/europe/from-muammar-qaddafi-s-superyacht-to-world-s-first-high-speed-zero-emission-sailing-boat-1.1187495.
- Alison Pargeter, Libya: The Rise and Fall of Qaddafi, New Haven 2012, Chapter 4.
[78] بڕوانە
Kaleem Hawa, From Palestine to the World, the Militant Film of the PLO, NYRB, 17 October 2020 at https://www.nybooks.com/daily/2020/10/17/from-palestine-to-the-world-the-militant-film-of-the-plo/.
[79] بڕوانە
- J B Kelly, Arabia, The Gulf and the West, London 1980.
- Nadwa Al-Dawsari, The Houthis and the limits of diplomacy in Yemen, MEI, 6 May 2021 at https://www.mei.edu/publications/houthis-and-limits-diplomacy-yemen#_ftnref5.
[80] ئەم دەستەوشەیەم لەمە وەرگرتووە: al-Azmeh 2009, 111.
[81] بڕوانە
- Abu Zayd 2006, 156f.
- Salvatore 133ff (“The Crisis of Orientalism”)
- Adam Schatz, Palestinianism, LRB, March 2021.
Osama bin Laden’s Letter to America, first published in English by The Observer, 24 November 2002 at https://www.theguardian.com/world/2002/nov/24/theobserver.
یان نامەی ئایەتوڵا خامنەیی کە لەم دووایینەدا (2021): «…شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران ڕێگای پێغەمبەری درێژە پێدا… هەڵبژاردنی پێغەمبەر بۆ ڕێنمایی خەڵک لەلایەن خوای گەورەوە دەستی پێکرد. … دژی سەرکووت و ستەمکاری و خۆبەزلزانین بوو…لە پێناو پاڵپشتیکردن لە خەڵکی ستەملێکراو بە هەر باوەڕ و ئایینێکەوە. لە تەنیشت هەر نەتەوە و ئایین یان باوەڕێکدا، بۆ بێبەشەکان و خەڵکی چەوساوە وەستابوو. لە هەموو بارودۆخێکدا، ئەم شۆڕشە هەموو مرۆڤایەتی بۆ ڕێگای ڕاستی ئیسلام بانگهێشت کرد.»
Ayatollah Khamenei: Iran’s presence in the region is political, Tehran Times, 12 March 2021 at https://www.tehrantimes.com/news/459038/Ayatollah-Khamenei-Iran-s-presence-in-the-region-is-political.
[83] ئەم سەرچاوانە دەتوانن ڕێنمایەکی گشتی بۆ ناسین بن:
- Martin Heidegger, The Question Concerning Technology, Basic Writings (ed David Farrel Krell), Routledge, 1978.
- George Steiner, Heidegger, London 1992 and Wolfram Eilenberger, Time of the Magicians: The Invention of Modern thought 1919-1929, Allen Lane 2020.
[84] بڕوانە
Hans Ulrich Gumbrecht, Ein neu zu erkundender Kontinent, NZZ, 5 December 2014 at https://www.nzz.ch/feuilleton/buecher/ein-neu-zu-erkundender-kontinent-1.18438930.
[85] بە ناوبانگترین کاری ئەم دوو بیرمەندە:
Theodor Adorno and Max Horkheimer, Dialektik der Aufklärung, Fischer Verlag, 1969 (first published in 1947).
[86] بڕوانە
Herbert Marcuse, Some Social Implications of Modern Technology and On Science and Phenomenology, The Frankfurt School Reader (eds Andrew Arata and Eike Gebhardt, New York 1993.
[87] Hartung 2013, 51ff.
[88] بڕوانە
- Theodor Adorno, Minima Moralia, Frankfurt-am-Main 1951, 52f.
- Mark Lilla, The Writer Apart, NYRB, 13 May 2021 at https://www.nybooks.com/articles/2021/05/13/thomas-mann-writer-apart/.
[89] بڕوانە
Adorno and Horkheimer 1969, 19.
- Ghannouchi 2011, 21ff.
- Mahdi Chowdhury, Haj as Metaphor, Jadaliyyah, 25 January 2021 at https://www.jadaliyya.com/Details/42288/Hajj-as-Metaphor.
- Ali Kassem, (Not) Reading Shariati in Beirut: The Erasure of Anti-Colonial Resistance and Social Theory, Jadaliyya, 9 July 2021 at https://www.jadaliyya.com/Details/42931.
- Ansari 2012, 186 (of Jalal Al-e Ahmad(
[91] Euben 1999, Chapter 3, The Islamic State، تێیدا پێشنیار دەدات کە سەید قوتب لە باسەکانی دادپەروەری کۆمەڵایەتیدا لە هەردوو نەریتی قورئانی و مارکسیستی کەڵک وەربگرێت. شێوە دەربڕینی ئەو لەم قۆناغەی ژیانیدا زۆرجار بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش هاوشێوەی زمانی فرانتز فانۆنە. بڕوانە: Hartung 2013, 198.
[92] بۆ نموونە، سەید سامسام ئەلدین قەوامی، یەکێک لە پیاوانی ئایینی خۆشەویست لای خامنەیی ئیدعای کردووە کە زانستە مرۆییەکانی خۆرئاوا تەنیا «تێرۆر و نادادپەروەری بۆ ئەوانی دیکە بەرهەم دەهێنن» و «ئەم ڕادەیە لە خوێنڕشتن و کوشتن بەرهەمی زانستە مرۆییەکانن» ئەو بە شانازییەوە ڕایدەگەیەنێت کە «خۆرئاوا خەریکە دەڕووخێت و داهاتوو بۆ جارێکی دیکە ئێرانە.» بڕوانە:
Mehdi Khalaji, Iran’s 2021 Presidential Vote and the Tightening of Regime Control, The Washington Institute, November 2020 at at https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/irans-2021-presidential-vote-and-tightening-regime-control.
- Die Gesammelte Schriften, Kindle edition.
- Walter Benjamin, Kapitalismus als Religion (‚Capitalism as Religion‘), Gesammelte Werke (Kindle edition), 4303ff
- https://www.torial.com/anja.melzer/portfolio/201526.
- http://www.hizb.org.uk/media/press-releases/the-return-of-the-islamic-world-order-conference-concludes-with-a-message-of-hope-for-the-oppressed-and-a-call-to-work-earnestly-for-the-khilafah/.
- Imam Sheikh Dr Usama Hasan, David Toube, Muna Khan, Mainstreaming Islamism: Islamist Institutions and Civil Society Organisations, Quilliam, September 2019 at https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/836965/mainstreaming-islamism-islamist-insitutions-and-civil-society-organisations.pdf.
[95] بڕوانە بۆ پەراوێزی 67 هەر لەم وتارەدا؛ هەروەها بۆ:
- Giorgio Agamben, State of Exception, University of Chicago Press 2005.
- Carl Schmitt, Politische Theologie, Vier Kapitel zur Lehre von der Souveranität, Berlin 2015 (first edition 1922).
- Nazih Ayubi, Overstating the Arab State; Politics and Society in the Middle East, I.B. Tauris, 1995, 16ff.
- Joseph de Maistre, Essay on the Generative Principle of Political Constitutions (tr Jack Lively) Routledge 2017, 151.
[96] بەراوەردێک کە ڕاستەوخۆ لەلایەن خەلەجییەوە (2020) کراوە.
[97] بڕوانە
- Prison Notebooks concerning Wars of Position and Manoeuvre in David Forgacs, The Antonio Gramsci Reader, New York University Press 1988, 225ff.
- Herbert Marcuse, the Individual and the Great Society and Repressive Tolerance in Feenberg and Leiss 2007.
- Louis Althusser, “Idéologie et appareils idéologiques d’État, (Notes pour une recherche)”.
- La Pensée no 151, Juin 1970 available at http://classiques.uqac.ca/contemporains/althusser_louis/ideologie_et_AIE/ideologie_et_AIE.html.
- Alexander Grau, Political Correctness: Selbstzerstörung des Liberalismus und der abendländischen Kultur? The Austrian Institute, 10 November 2020 at https://austrian-institute.org/de/blog/political-correctness-selbstzerstoerung-des-liberalismus-und-der-abendlaendischen-kultur/.
- René Guénon, The Crisis of the Modern World, Sophia Perennis, Hillsdale NY, 2001.
- Mark Sedgwick, Against the Modern World, Traditionalism and the Secret History of the Twentieth Century, OUP 2004.
http://www.4pt.su/en/content/speech-40-anniversary-iranian-revolution-2020-karajalborz.
[100] نموونەیەکی باش:
- Alain Gabon, Why the West seeks to vilify political Islam. Middle East Eye, 22 August 2020 at https://www.middleeasteye.net/opinion/why-west-seeks-vilify-political-islam.
- Taguieff 2020 and Léa Guedj, Ce que veut dire le terme “islamo-gauchisme” pour ceux qui l’emploient… et pour ceux qu’il vise, FranceInter, 23 October 2020 at https://www.franceinter.fr/societe/ce-que-veut-dire-le-terme-islamo-gauchisme-pour-ceux-qui-l-emploient-et-pour-ceux-qu-il-vise.
[101] بڕوانە
- Didier Eribon, Michel Foucault, Harvard 1991.
- J G Merquior, Foucault, Fontana, 1991.
- Janet Afary and Kevin B Anderson, Foucault and the Iranian Revolution, Chicago 2005.
[102] ئەو هەروەها بۆ ئەم دوو گۆڤارەی دەنووسی: Le Monde, Le Nouvel Observateur.
- Eric Aeschimann, Michel Foucault, l’Iran et le pouvoir du spirituel: l’entretien inédit de 1979.
- Le Nouvel Observateur February 2018 at https://bibliobs.nouvelobs.com/idees/20180207.OBS1864/michel-foucault-l-iran-et-le-pouvoir-du-spirituel-l-entretien-inedit-de-1979.html.
- Max Weber, Charisma and Disenchantment, The Vocation Lectures (ed Paul Reitter and Chad Wellmon), NYRB, 2020.
- Karl-Heinz Ott, Die Unvernunft der vernünftigen Welt, NZZ, 5 August 2016 at https://www.nzz.ch/feuilleton/zeitgeschehen/karl-heinz-ott-ueber-entzauberung-die-unvernunft-der-vernuenftigen-welt-ld.109166.
- https://bibliobs.nouvelobs.com/idees/20180201.OBS1604/de-notre-envoye-special-a-teheran-voici-le-fameux-reportage-de-michel-foucault-pour-l-obs.html.
- https://www.cairn.info/revue-cahiers-philosophiques1-2012-3-page-51.htm.
- https://www.nytimes.com/1979/01/23/archives/ramsey-clark-meets-khomeini-and-relays-a-plea-to-washington.html.
Sadik al-Azm, Experience, or “Regime of Truth”? About Translation, Arabic and the Posmodern, Vol 4, 35ff, Berlin 2019.
- Michel Foucault, Inutile de se soulever? Le Monde, 11 May 1979 at https://www.lemonde.fr/archives/article/1979/05/11/inutile-de-se-soulever_2778551_1819218.htm.
- https://bibliobs.nouvelobs.com/idees/20180216.OBS2318/foucault-en-iran-il-ne-voyait-pas-les-femmes.html.
[108] .Afary and Anderson 2005, Chapter 3
[109] بڕوانە
- Ernest Gellner, Postmodernism, Reason and Religion, Routledge, 1992.
- Akbar S Ahmed, Postmodernism and Islam: Predicament and Promise, Routledge, 1992.
- Devji 2005.
- Bryan S Turner, Orientalism, Postmodernism and Globalism, Routledge, 1994.
- Islam and Extremism: Looking Within, The Economist 28 February 2015 at http://www.economist.com/news/international/21645205-there-heated-debate-about-role-islam-jihadism-will-it-make.
- Hisham Hellyer and Nathan Brown, Authorities in Crisis: Sunni Islamic Institutions, 17 June 2015 at http://www.hahellyer.com/authorities-in-crisis-sunni-islamic-institutions-by-h-a-hellyer-nathan-j-brown/.
[110] al-Azmeh 2009, 97ff، «گوتارە باڵادەستەکان لە ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسیدا، خۆگونجاندنە ناوخۆییەکانی نەریتەکانی ڕۆشنگەری و پۆست-ڕۆشنگەرییە، وەک مارکسیزم، سروشتخوازیی، لیبراڵیزم و ناسیۆناڵیزم.»
[111] بڕوانە
Martin Heidegger, Letter on Humanism in Farrell Krell 1978.
[112] ئێستا ئەم وتارەی کانت وەکوو یورۆسێنتریک و ڕەیسیستی ناوزڕاو کراوە:
- Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf/On Perpetual Peace: a Philosophical Sketch, Kant 1999, 313ff.
- JK Gani, The Erasure of Race: Cosmopolitanism and the Illusion of Kantian Hospitality. Millennium Journal of International Studies, 29 June 2017 at https://doi.org/10.1177/0305829817714064.
شێوەی باڵادەست لە زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا ڕێژەخوازیی و ڕەدکردنەوەی گەورە یان مێتا-گێڕانەوە کە تایبەتمەندی ڕۆشنگەرییە: Turner 1994. ئەڵبەت ئێستا مەبەست لە مێتا-گێڕانەوە، دەسەڵاتی (سپیێتی) و (باڵادەستیی سپییە). بڕوانە:
Jennifer Ho, Professor of Asian American Studies, University of Colorado Boulder, White supremacy is the root of all race-related violence in the US, Yahoo News, 8 April 2021 at https://news.yahoo.com/white-supremacy-root-race-related-120244625.html?guccounter=1.
[113] چەمکێکی فووکۆییە؛ هەروەها بڕوانە
Jonathan Xavier Inda, Anthropologies of the Modern: Foucault, Governmentality and Life Politics, Blackwell 2005.
[114] بڕوانە
- Benjamin Butterworth, Race report ‘serves interests of people who want to deny racism problem’, says Muslim Council of Britain, iNews 31 March 2021 at https://inews.co.uk/news/politics/race-report-serves-interests-people-who-deny-racism-problem-muslim-council-of-britain-938143.
- Suspicion, Discrimination and Surveillance: The impact of counter-terrorism law and policy on racialised groups at risk of racism in Europe, ENAR, 2021 at https://www.enar-eu.org/IMG/pdf/suspicion_discrimination_surveillance_report_2021.pdf[ئەم لینکە سڕاوەتەوە!].
[115] ئەم سەرچاوەی خوارەوە لەسەر مەبەستی شۆڕشگێڕانەی پڕۆژەی کۆمەڵگای مەدەنی ئیسلامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا کەم وێنەیە و باشە:
Sheri Berman, Islamism, Revolution, and Civil Society. Perspectives on Politics, 1(2), 257-272, APSA Vol 1/No 2, June 2003 at http://carnegieendowment.org/pdf/files/berman.pdf.
هەروەها بڕوانە:
- Samuel Tadros (2), Islamist vs. Islamist: The Theologico-Political Questions, The Hudson Institute, 18 December 2014 at https://www.hudson.org/research/10883-islamist-vs-islamist-the-theologico-political-questions.
- Calvert 2008, 31ff for a representative interview with the third Murshid, Omar al-Tilmasani.
[116] .http://www.senat.fr/rap/r19-595-1/r19-595-11.pdf
[117] بڕوانە
- Hasan, Toube and Khan, 2020.
- An interesting light is shed on the situation in Switzerland by Elham Manea, The case for supporting Macron’s stance on “Islamist separatism”, SwissInfo, 24 November 2020 at https://www.swissinfo.ch/eng/the-case-for-supporting-macron-s-stance-on–islamist-separatism-/46179236.
[118] لەوانەش COLLECTIF CONTRE L’Islamophobie en France (CCIF) کە لەلایەن حکومەتی ماکرۆنەوە تۆمەتبار کراوە بە یارمەتیدان لە ورووژاندنی کەشوهەوای ئاڵۆز لە کاتی کوشتنی پاتی.
- Le 10novembre, à Paris, nous dirons STOP à l’islamophobie! Libération, 1 November 2020 at https://www.liberation.fr/debats/2019/11/01/le-10-novembre-a-paris-nous-dirons-stop-a-l-islamophobie_1760768/.
- Jean-Luc Melenchon, the leader of La France Insoumise has an illuminating rant against “islamo-gauchisme” on his personal blog at https://melenchon.fr/2020/12/07/de-quoi-la-lutte-contre-l-islamo-gauchisme-est-le-nom/.
- comparing Macron’s France to Khamenei’s Iran at https://www.youtube.com/watch?v=kPwZR2FU3nc.
- Olivier Vial, Universités: «l’islamogauchisme? Une réalité depuis 20 ans», Le Figaro, 18 February 2021 at https://www.lefigaro.fr/vox/societe/universites-l-islamogauchisme-une-realite-depuis-20-ans-20210218.
[120] بڕوانە بۆ پەراوێزی 21 و 108 لە سەرەوە.
[121] بڕوانە
Muslim Council of Britain, The Impact of Prevent on Muslim Communities, February 2016.
[122] بڕوانە
- Robert Woltering, Occidentalisms in the Arab World, I.B Tauris, 2011: Ian Buruma and Avishai Margalit, Occidentalisms,The West in the Eyes of its Enemies, Penguin, 2005: Julius Dihstelhoff and Alexander Lohse, ‘The West’ in Political Discourse Structures of Regimes and the Muslim Brotherhood in the Egyptian Transformation Process at https://www.academia.edu/34670966/_The_West_in_Political_Discourse_Structures_of_Regimes_and_the_Muslim_Brotherhood_in_the_Egyptian_Transformation_Process?email_work_card=view-paper.
- Muhammad al Bahi, Al fikr al islami al hadith wa silatuhu bil isti’mar al gharbi (Modern Islamic Thought and its Link with Western Colonialism) and Al Fikr al Islami wal mujtam’ al mu’asir: mushkilat al hukm wal tawjih (Islamic Thought and Contemporary Society: Problems of Rule and Guidance), Beirut 1975.
- Caroline Fourest, Brother Tariq: The Doublespeak of Tariq Ramadan, The Social Affairs Unit 2008, 228ff.
Walter Benjamin, Über den Begriff der Geschichte, IX. He echoes Tacitus, Agricola, Chapter 30.
[124] بڕوانە
- Rahnema 1998, 128-9.
- al-Azmeh 2009, 110.
- Rodinson 1979.
Philip Cheyne, Coleridge the Philosopher, Aeon, 19 April 2021 at https://aeon.co/essays/the-spectacular-originality-of-coleridges-theory-of-ideas.
- Nicolas Cadène, French Secularism Isn’t Illiberal, Foreign Policy, 7 April 2021 at https://foreignpolicy.com/2021/04/07/french-secularism-isnt-illiberal/.
- Jean-Pierre Filiu, The Long and Troubled History of the French Republic and Islam, NewLines, 2 December 2020 at https://newlinesmag.com/review/the-long-and-troubled-history-of-the-french-republic-and-islam/.
[127] Steiner 1992, 155.
Friedrich Wilhelm Nietzsche, Der Zauberer, Vierter und Letzter Teil, Also Sprach Zarathustra, Gesammelte Schriften (Kindle edition), 272.
[129] هەر ئەو جۆرەی کە بۆ کارڵ بارت یان بۆ نموونە لای سەلەفییەکان وایە.
[130] Roland Barthes, S/Z, London,1975.
[131] بڕوانە
- Norris 1992.
- Devji 2005.
- Sayed Khatab, The Political Thought of Sayyid Qutb, Kindle Edition London 2006.
سەرنجڕاکێش ئەوەیە؛ قوتابخانەکانی شێعە حەزی خۆیان بۆ یۆنانی و سەدەی ناوەڕاست (وەکوو معتزلیه) و هەندێک
زانست و فەلسەفەی سیاسی خۆرئاوایی هێشتۆتەوە. بڕوانە
- Ali Shariati and Khomeini in John Esposito and Emad El-Din Shahin (eds), The Oxford Handbook of Islam and Politics, ed Esposito, OUP 2013, 169ff.
- Dabashi 2008, 299ff.
- Mottahedeh 2000.
وە لە ئێراندایە کە شکڵبەخشی بە دیمۆکراسی – و هەموو ئەو شتانەی لە ڕووی ماف\حەق باسی کراوە – ئەوەی لەگەڵ تێڕوانینی ئیسلامیدا بگونجێت؛ لە ڕەخنە توندڕەوەکانی هەوادارانی شەریعەت و خومەینیستەکان سەرچاوە دەگرێت:
- Jan Kuhlmann, Warum Islam und Demokratie zusammen passen, Qantara 6 July 2012 at http://de.qantara.de/content/interview-mit-mohammad-mojtahed-shabestari-warum-islam-und-demokratie-zusammen-passen.
- Fatma Sagir, “Der Islam ist eine Religion, kein politisches Programm”, Qantara 30 July 2008 and Plädoyer für säkulare Hermeneutik, Qantara, 7 July 2008 (a two-part interview with Professor Mohammad Mojtahed Shahbestari, with Abdol Karim Soroush one of the most prominent Iranian critics of the misuses of Islam in the pursuit of power) at http://de.qantara.de/inhalt/interview-mit-mohammad-mojtahed-shabestari-teil-1-der-islam-ist-eine-religion-kein.
- http://de.qantara.de/inhalt/interview-mit-mohammad-mojtahed-shabestari-teil-2-plaedoyer-fuer-saekulare-hermeneutik; Katajun Amirpur, Die Geschichte einer Aneignung, Qantara, 11 August 2016 at http://de.qantara.de/inhalt/islam-und-demokratie-im-iran-die-geschichte-einer-aneignung?nopaging=1.
- Der Koran bedarf der Auslegung, Qantara, 29 November 2014 at https://de.qantara.de/inhalt/islam-und-gewalt-der-koran-bedarf-der-auslegung.
- Fatma Sagir with Mohammad Mojtahed Shabestari, “Der Islam ist eine Religion, kein politisches Programm”, Qantara, 30 July 2008 at http://de.qantara.de/inhalt/interview-mit-mohammad-mojtahed-shabestari-teil-1-der-islam-ist-eine-religion-kein.
[132] John Rawls, A Theory of Justice (revised edition), Harvard 1999.
[133] Alasdair MacIntyre, After Virtue, University of Notre Dame 2007 (first published 1981).
هەمووی ئەم چەمک و لێدوانانە بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی دەرکردنی خوا لە نێو نەریتی خۆرئاوادا دیزاین کراوە. لە نێوان فکری ئیسلامی و خۆرئاواییدا هێڵی هاوتەریب هەیە. یەکێتی بوونی شڵێگڵ (کە فکری شۆپنهاور، نیچە و هایدگێر فۆڕم دەبەخشێت) لە نێو عێرفانی ئیسلامی دەنگدانەوەی خۆی هەیە؛ پۆلێنەکانی کانت ڕەنگە هاوهەمبەر لەگەڵ ئایدیای ئیسلامی فیترەت و غەریزە (ڕەوشتی خۆڕسکی مرۆیی بۆ فامی جیهان لە ڕێگە مسۆگەرەکانەوە) بێت.
ئیمامی نەهێنی یان مەهدی [ئیمامی شێعەکان] دەتوانێت لە هەندێ شێوەوە لەگەڵ چەمکی ڕۆحی جیهانی هێگڵ لێکچوونی هەبێت (Rahnema 190ff). بەڵام گەڕان بەشوێن مەرجێکی یەکلاییکراو بۆ شهوودی مۆراڵی و ئەخلاقی ڕووی لە شکەست دەکەوێ. «لای شەریعەتی جێخستنی ئیمان بە خودا دەتوانێ هەموو کەموکوڕییەکانی ئێگزێستنشیاڵیزمی ماتێریاڵیستی سارتر قەرەبوو بکاتەوە»(Rahnema 1998 128).
[134] بڕوانە
Muslim Council of Britain, Defining Islamophobia: a Contemporary Understanding of how Expressions of Muslimness are Targeted, 2 March 2021. https://mcb.org.uk/wp-content/uploads/2021/03/SINGLE-SPREAD-Report-020321_compressed.pdf.
[135] Ghannouchi 2011, 38.
[136] ئەم کۆتە و ئەوانەی دیکە لە یۆبن (1999) وەرگیراوە، ئاکامگیریەکە دەبێتە: تێکهەڵکێشانێکی (سێنکریتیزم) کەلتووری و مۆدێرنیتەگەلێکی جۆراوجۆر. ئەمە واتا و ڕەدکردنەوەی ئەوەی لەگەڵ نییە کە ئیسلامخوازەکان خۆیان خوازیاری ڕێژەیی کردنی حەقیقەت نین. بڕیاری دامەزراندنی ئەنیستیتوی نێودەوڵەتیی ئیسلامی لە دووای کۆبوونەوەی جیهانی ئیخوان ئەلموسلمین لە خانوووی یوسف نەدا لە ساڵی 1977، لە ئامانجی ئیسلامی کردنی زانینەوە سەرچاوەی گرتووە و لەوە دەچێت ئەمە ئاماژەیەکی گونجاو و بەس بێت بۆ دیاری کردنی ئەوەیکە ئەوان چ ئەرکێک جێبەجێ دەکەن.
Adorno and Horkheimer, 1969.
قوتابخانەی فرانکفۆرت باوەڕی بەم نەبوونی بنەڕەتێکیی مانایی لە نێو دەق بوو. هەروەها لە وتارێکی گرنگ لە ساڵی 1968 لە لایەن دێریدا درێژەی پێ درا:
Jacques Derrida, Plato’s Pharmacy, Disseminations (tr Barbara Johnson),: University of Chicago Press 1981.
بەڵام ئەم باسە وەکوو تێکدەری پەیەوەندی گشتی ڕەخنەی لێدەگیرا:
John McWhorter, Words Have Lost Their Common Meaning, The Atlantic, 31 March 2021 at https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2021/03/nation-divided-language/618461/.
لە پەیوەندی لەگەڵ ئیسلامدا:
https://www.criticalmuslimstudies.co.uk/manifesto/.
[138] Salvatore, 57.
[139] Afary and Anderson 2005, Chapter 3.
Afary and Anderson, 2005, Chapter 3.
لەم سەرچاوەی سەرەوەدا ڕوون دەکرێتەوە کە «مەترسییەک وا فووکۆ بە نیسبەت ڕوانینی ئیسلامی هەیبوو… لەسەر پرس و مافی ژنان یان مەترسی پاوانخوازییەکی کەسایەتییە ئایینییەکان نەبوو. بەڵکوو بە پێچەوانە ئەو شتەیکە لە ژێر سەرهەڵدانی ئێرانییەکان دەیدی و بە مەترسی پێناسەی دەکرد، مەترسی لیبراڵ دیمۆکراسی بوو.»
بۆ بەرگری لە لیبراڵ دیمۆکراسی، بڕوانە
Leon Wieseltier, The Radical Liberal, White Rose Magazine, Issue 1, Spring 2021 at https://whiterosemagazine.com/the-radical-liberal/.
هەروەها بۆ بەرگری لە ئێپیستمۆلۆژی ڕۆشنگەری ، بڕوانە.
Samantha Jones, How Will Decolonizing the Curriculum Help the Poor and Dispossessed?, Quillette 10 April 2021 at https://quillette.com/2021/04/10/how-will-decolonizing-the-curriculum-help-the-poor-and-dispossessed/.
هەروەها ڕوانینەکانی دەیڤید هیووم بەبایەخە.
Hume, David (2000). An enquiry concerning human understanding. In Steven M. Cahn (ed.), Exploring Philosophy: An Introductory Anthology. New York, NY, United States of America: Oxford University Press USA. pp. 112.
[141] Carl Schmitt, The Theory of the Partisan, (translated by G L Ulmen) New York 2007.
[142] گۆڕینی کۆمۆنیزمی چینایەتی چەپی کۆن لەم ڕەوتەدا دەبینرێت. لە Cusset 2008, 331 دەنووسرێت «هەر کەمینەیەک دەبێت لە بەرانبەر کێشەکانی دامەزراوە و ڕادەربڕین ڕابوەستێت و هەرچەن نایەکخەر، بەڵام هەوڵی درووسکردنی فۆڕمی گرووپی خۆی بدات. لەم سۆنگەیەوە، جیاوازیی دەبێتە بەرچاوهێنەری گرفتی کۆمەڵگا لە ژیانی ڕۆژانە، گۆڕانکاریییە مێژووییەکان و ئاپۆریا سیاسییەکانی. کۆمەڵگا چەمکێکی کۆنە کە لە سەدەی بیستەم بووە هۆی دووبەرەکییەکی خوێنین؛ بەم گریمانەیەوە کە کۆمەڵگا خاوەن “بنەمایەکی ناکامڵە”.»
لەم ڤێرژنە لە کۆمۆنیزم، میکرۆ-کۆمەڵگەکان خۆیان لە ڕێگەی بەرخۆدان دژ بە مانای نۆرماتیڤی [ڕێسایی] زاڵ بنیات دەنێن. لە لای ئیسلامیستەکان مانای نۆرماتیڤ، شتێکە کەوا خۆیان بە تەنیا خاوەنین. ئەمە نوسخەیەک بۆ یەکگرتووییەکی خۆش نییە. لەم حاڵەتەدا کوێرییەکی چەپ بەرەو ویستی-هێزی ئیسلامیست هاواهەنگ دەبێت -هەر وەکوو فووکۆ لە تاران- ڕەنگە زۆر سەرلەشێواوانەتریش. [کۆمەڵگا بەرانبەر society و کۆمەڵگە بەرانبەر community دانراوە.]
[143] The Philosophical Discourse of Modernity (tr Frederick Lawrence), Cambridge MA 1987, Chapter 1.
- A Note on Dialectic, The Essential Marcuse (eds Andrew Feenberg and William Leiss), Boston 2007, 63ff.
- A reply to Howell and Richter- Montpetit, Security Dialogue 2020, Vol. 51(4) 386–394 at https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0967010620916153.
- Thomas Sowell, Intellectuals.
- Race, Basic Books, 2013.
- Intellectuals and Society, Basic Books 2011.
- Marina Hyde, The culture war is a box of matches the UK government can’t help playing with, The Guardian, 2 April 2021 at https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/apr/02/culture-war-government-race-report.
- Hisham Hellyer, Europe’s identity crisis: Muslims are collateral damage in the continent’s culture wars, The Globe and Mail, 27 March 2021 at https://www.theglobeandmail.com/opinion/article-europes-identity-crisis-muslims-are-collateral-damage-in-the/.
- Farid Hafez, Are France and Austria Fighting a War on ‘Political Islam’ – or a War on Muslims?, Haaretz, 4 April 2021 at https://www.haaretz.com/world-news/.premium-are-france-and-austria-fighting-a-war-on-terror-or-a-war-on-muslims-1.9655265.
- Michael Brenes and Daniel Steinmetz-Jenkins, Legacies of Cold War Liberalism, Dissent Magazine, Winter 2021 at https://www.dissentmagazine.org/article/legacies-of-cold-war-liberalism.
- https://www.middleeasteye.net/opinion/austria-raids-islamophobia-how-i-was-turned-terrorist-overnight.
- Nader Hashemi, Political Islam: A 40 Year Retrospective, Religions, 19 February 2021 at https://www.mdpi.com/2077-1444/12/2/130/htm.
ئەمە دەسکەوتێکی زۆر گرنگ بۆ سارتر و دی بۆڤار بوو چونکە بناغەی درووسکردنی تیۆری فێمێنیستی لەسەر ڕوانینی پیاو دادەڕێژێت و دوایی بۆ ئایدیای درووسکراوبوونی ناسنامەی نەژادی لە ڕێگەی فانۆنەوە دەگوازرێتەوە. هەر ئەم ئایدیایە لە لایەن ئەدۆرنۆ و هۆرکهایمر(1969) دیسانەوە وەردەگیریێت و دەبێتە بنەمایەک بۆ پێناسەکردنی پێکهاتەی سابجێکتیڤیتە لەسەر ئەساسی ئایدیالۆژی دەسەڵات؛ لە نێو شیکردنەوەکانی ئاڵتووسر(1970) دەبێت بە چەمکی “لێپرسینەوە”. هەروەها هەر ئەم سۆنگەیە لە لای فووکۆ (1984) دەبێتە خاڵی دەسپێکێک بۆ خوێندنەوەی ڕۆشنگەریی لەسەر بنەمای ڕەخنە لە سابجێکتیڤیتە، رەمزداربوونی گوتارییانەی دەسەڵات و تێکنۆلۆژییەکانی دیسیپڵینی کۆمەڵایەتی. لە هەمانکاتدا فووکۆ جەخت لەسەر بەرەنگاری و ڕزگاری دەکات بەڵام بە هیچ شێوەیەک ڕوون نییە تێفکرینی ئەو بۆ ڕزگاری بەڕاستی چ واتایەک لە خۆ دەگرێت. هەرچەن دەباشی تێڕوانینێکی زۆر بەجێ و یاریدەری بۆ ئەم باسە هەیە و دەلێ: لە ئیسلامدا تاکە بنەمای حەقیقی سابجێکتیڤیتە لە پەیوەند لەگەڵ خودا و ملکەچبوون بۆ خودایە، کە لە بەردەم ئەودا هەموومان کۆیلەین (عەبدین). Dabashi 2008, 24ff
[147] نموونەی کلاسیک بۆ ئەم باسە فووکۆیە، بەڵام ئەم سەچاوانە ڕوونکردنەوەیەکی گونجاویان پێشکەش کردووە:
- Talal Asad, Wendy Brown, Judith Butler and Saba Mahmood, Is Critique Secular? Blasphemy, Injury and Free Speech, Townsend Papers in the Humanities, 1 November 2009 at http://escholarship.org/uc/item/84q9c6ft.
- Race report ‘serves interests of people who want to deny racism problem’, says Muslim Council of Britain at https://inews.co.uk/news/politics/race-report-serves-interests-people-who-deny-racism-problem-muslim-council-of-britain-938143.
- Agnès de Féo, Derriére le Niqab, Armand Colin 2020.
- Rim-Sarah Alouane, The Weaponisation of Laïcité, Berkley Center, Georgetown University, 7 October 2020.
- Livingstone to Make London Beacon of Islam, On Islam, 19 March 2012 at https://web.archive.org/web/20120403043938/http://www.onislam.net/english/news/europe/456294-livingstone-to-educate-londoners-on-islam.html.
- Freedom Is a Constant Struggle: Ferguson, Palestine, and the Foundations of a Movement, trying to merge, on intersectionalist grounds, Black Lives Matter in Missouri to the Palestinian struggle against Israel”: Paul Berman, The George Floyd Uprising, Liberties Journal, Issue 2, Winter 2021 at https://web.archive.org/web/20210330203807/https://libertiesjournal.com/now-showing/the-george-floyd-uprising/.
- Marieme Helie Lucas, Stand and be counted, Workers Liberty, 19 October 2020 at https://www.workersliberty.org/story/2020-10-19/stand-and-be-counted.
- Yannick Nock, «Die Linken sind nützliche Idioten»: Islamkennerin kritisiert falsche Toleranz gegenüber Radikalen, NZZ, 24 April 2021 at https://www.nzz.ch/international/die-linken-sind-nuetzliche-idioten-islamkennerin-kritisiert-falsche-toleranz-gegenueber-radikalen-ld.1612935?kid=nl165_2021-4-25&ga=1&mktcval=165_2021-04-26&mktcid=nled.
[148] Stephan Malinowski, Nazis and Nobles: The History of a Misalliance, OUP 2020, 272ff.
Critical Muslim Studies website at https://www.criticalmuslimstudies.co.uk/manifesto/.
پێداگری لە سەر تێگەیشتن لە مۆدێرنیتە و کۆڵۆنیاڵیزم وەکوو یەک دیاردە، یەکێک لە تێڕوانینە سەرەکییەکانی بیرکردنەوەی دیکۆڵۆنیاڵە. فکری دیکۆڵۆنیاڵ نەزمی هەنووکەی جیهان وەک ئاکامی مۆدێرنیتە و کۆڵۆنیاڵیزم دەبینێت کە یارمەتی دەدات بە عەقڵانیکردنەوەی سەرکووت و نادادپەروەریی لە ڕێگەی مێژووییکردنەوە و هاوکات ناسروشتیکردنەوەی پرسی جێندێر و نەژاد.
موتاڵاتی ڕەخنەیی موسڵمانان لەگەڵ هەندێک لە کەڵکەڵە و بنیاتە سەرەکییەکانی بیرکردنەوەی دیکۆڵۆنیاڵ دەست و پەنجە نەرم دەکات؛ بە تایبەت لە پڕۆژەی نووسینەوەی دووبارەی مێژوویەکی نوێی جیهان بە بێ تێلۆسی [غایەتی] فکریی خۆرئاوایی. گاڵتەیی بوونی ئەم خاڵە لەمەدایە کە پڕۆژەیەکی وا بە هیچ شێوەیەک بە بێ ئەدەبیاتی ئەدۆرنۆ، سارت، مارکۆزە، فانۆن، فووکۆ و ئێدوارد سەعید بەرەو پێش ناچێت. بۆ نموونەیەکی هاوشێوە بڕوانە
Alwaleed Centre, The Study of Islam and Muslims in the shadow of the “War on Terror”: Complexity, Reflexivity and Decolonising Methodologies at https://www.ed.ac.uk/literatures-languages-cultures/alwaleed/study-of-islam-and-muslims.
[150] نەک بە شێوازێکی فووکۆیی.
[151] بڕوانە Brian Z Tamanaha, On The Rule of Law: History, Politics, Theory, CUP 2004.
[152] نموونەی ناوازەی ئەم دوواییانە، کورتە فیلمێکی یوتیوب، تاریق ڕەمەزان، کوڕەزای حەسەن ئەلبەنا، کە ئێستا لە دادگایەکی فەڕانسا ڕووبەڕووی چەندین تۆمەتی دەستدرێژی سێکسی دەبێتەوە.
https://www.youtube.com/watch?v=jqgX5CZG2Ps.
ڕەمەزان لەنێو کێشە کەسییەکانی خۆیەوە کات دەدۆزێتەوە بۆ ئەوەی بڵێت “خۆرئاوا” بۆ زاڵبوونی جیهانی خۆی: دزی، فێڵ و درۆ و کوشتنی ئەنجام داوە. دەڵێت بەڵام ئەم سەردەستییە کۆتایی پێ دێت و ئەوە کاتێکە چەوساوەکانی سەر زەوی -بە هەموو تیۆریستە ڕەخنەگەرەکانیشیەوە- لە دژی شۆڕش کەن.
بەڵام لە هەمان کاتیشدا بیرمەندانێک بوون کە بێ هیوا نەبوون و بەردەوام هەوڵیان داوە رێگە عەقڵانییەکانی تێپەڕاندنی ئەم بەربەستانە بدۆزنەوە؛ وەکوو یورگن هابێرماس، ئەڵسدەیر مەکنتایێر، چاڕلز تەیڵر و ڕیچارد ڕۆڕتی.
https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2021/07/george-packer-four-americas/619012/
[154] Lorenzo Vidino, The New Muslim Brotherhood in the West, New York, 2010.
[155] https://www.theguardian.com/uk/2008/feb/07/religion.politics.
[156] https://www.theguardian.com/uk/2008/feb/07/religion.politics.
Harold Evans, “We Are All Hizbullah Now” Really?, The Guardian, 8 August 2006, https://www.theguardian.com/commentisfree/2006/aug/08/weareallhizbullahnowreall.
Is Labour Anti-Semitic?, BBC Panorama, July 2019, at https://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/m0006p8c/panorama-is-labour-antisemitic.
Jeremy Corbyn: I was present at wreath-laying but don’t think I was involved, the Guardian, 14 August 2018, at https://www.theguardian.com/politics/2018/aug/13/jeremy-corbyn-not-involved-munich-olympics-massacre-wreath-laying.
Rabbi Quits ‘anti-racism’ Stand Up To Racism Over Link to Far Left, the Jewish Chronicle, 16 October 2019, at https://www.thejc.com/news/uk/rabbi-quits-anti-racism-stand-up-to-racism-over-link-to-far-left-1.490124.
Stand up to Racism – Islamophobia Burkini Bans and the Rise in Islamophobic Hate Crimes, YouTube, 11 October 2016, at https://www.youtube.com/watch?v=bNvf9UczApE, Stop Trump’s Muslim Ban, YouTube, 23 March 2017, at https://www.youtube.com/watch?v=r4awYoUiyoM, After Trump’s Inauguration: Manchester Stands up to Racism Rally, Eventbu, 2 March 2017, at https://gb.eventbu.com/manchester/after-trump-s-inauguration-manchester-stands-up-to-racism-rally/1082099, Anti Racism Cardiff: SUTR / MEND, YouTube, 19 November 2016, at https://www.youtube.com/watch?v=e42AdqppwM4, South London SutR – Public Meeting, YouTube, 13 December 2016, at https://www.youtube.com/watch?v=2jRwqAa3r70, Birmingham: Stand Against Racism and Islamophobia, Facebook, 2 March 2017, at https://www.facebook.com/events/212935002513033/, Walsall: Stand Against Racism and Islamophobia, Facebook, 13 February 2017, at https://www.facebook.com/mendcommunity/photos/gm.1723856520973440/1838718919725603/?type=3&theater, and Sheffield Stand Up To Racism Rally, YouTube, 28 February 2017, at https://www.youtube.com/watch?v=4mqfXo0ofzs.
Corbyn Under Fire for Speaking at Anti-Racism Rally with Links to SWP, the Guardian, 10 October 2016, at https://www.theguardian.com/politics/2016/oct/10/corbyn-under-fire-speaking-anti-racism-rally-links-swp-socialist-workers-party.
Prevent: why we should dissent, Stand Up To Racism & MEND, January 2017, at https://standuptoracism.org.uk/prevent-dissent-new-resource-launched-stand-racism-mend/
Marxism 2017: ideas for a world in turmoil, Marxismfestival.org, 2017, at https://monthlyreview.org/wp-content/uploads/2017/06/marxism-2017-timetable.pdf.
Challenging Prevent and Islamophobia – Moazzam Begg, Siema Iqbal, Azad Ali & Ameen Hadi, YouTube, 31 July 2017, at https://www.youtube.com/watch?v=o0P8Eof-47U.
Nahella Ashraf, Neo-Liberal Offensive on the Poor, Socialist Worker, 4 March 2006, at https://socialistworker.co.uk/art/8196/Neo+liberal+offensive+on+the+poor.
MEND at the Byline Festival, MEND, 7 June 2017, at https://www.mend.org.uk/mend-byline-festival/, and Challenging the Politics of Fear and the Rise of Populism, in Association with MEND, August 2019, Byline Festival, at https://www.bylinefestival.com/media-circus/2019/8/24/islamophobia-in-political-parties-mend-1.
Byline Festival, 2018, Sunday, at https://www.bylinefestival.com/sunday.
Media Democracy Festival 2020 moves online, Media Reform Coalition, 27 May 2020, at https://www.mediareform.org.uk/blog/media-democracy-festival-2020-moves-online.
Truth Defence, People, at https://www.truthdefence.org/about, and Truth Defence, EHRC Challenge, https://www.truthdefence.org/support-the-fight-back.
Narzanin Massoumi, Tom Mills, David Miller, What is Islamophobia? Racism, Social Movements and the State, London, 2017, at https://www.plutobooks.com/9780745399577/what-is-islamophobia/.
Event Report: Islamophobia Conference 2016, the Islamic Human Rights Commission, at https://www.ihrc.org.uk/activities/event-reports/11816-event-report-islamophobia-conference-2016/, and Islamophobia Conference 2019: Islamophobia and Shrinking Civil Society Spaces, the Islamic Human Rights Commission, at https://www.ihrc.org.uk/activities/events/23297-islamophobia-conference-2019-islamophobia-and-shrinking-civil-society-spaces/.
Press Release: Annual Al Quds Day Rally, Islamic Human Rights Commission, 22 October 2006, at https://www.ihrc.org.uk/activities/press-releases/5944-press-release-annual-al-quds-day-london-uk-sunday-22nd-october/.
Arzu Merali, Counter-Islamophobia Toolkit; workstream 2: dominant counter-narratives to Islamophobia, Centre for Ethnicity and Racism Studies, March 2018, at https://cik.leeds.ac.uk/wp-content/uploads/sites/36/2018/03/2018.03.19-WS2-UK-AM-Final-.pdf.
Arzu Merali joins editorial board of the series Decolonizing the Mind, Amrit Publishers, 21 September 2016, at https://www.amritpublishers.com/en/uncategorized/arzu-merali-joins-editorial-board-of-the-series-decolonizing-the-mind/.
Decolonising Ecology, Islamic Human Rights Commission, 8 January 2020, at https://www.ihrc.org.uk/activities/event-reports/24869-event-report-decolonising-ecology/.
Sukant Chandan, Introducing the Malcolm X Movement, Counter Currents, 23 February 2015, at https://www.countercurrents.org/chandan230215.htm.
Emergency National Demonstration – Black Lives Matter – End Deaths in Police Custody, Facebook, 13 June 2020, at https://www.facebook.com/events/568797394060451?active_tab=about and Malcolm X Movement, Twitter, 13 June 2020, at https://twitter.com/mxmovement/status/1271889953228681218, and https://twitter.com/mxmovement/status/1271893825368330240, and https://twitter.com/mxmovement/status/1271895949468729344, and https://twitter.com/mxmovement/status/1271892601713680389.
The First Annual Malcom X Film Festival 2015, The Muslim Vibe, 17 February 2015, at https://themuslimvibe.com/western-muslim-culture/events/the-first-annual-malcolm-x-film-festival-2015.
PFLP endorses first annual Malcolm X Festival, Popular Front for the Liberation of Palestine, 25 February 2015, at https://english.pflp.ps/2015/02/25/pflp-endorses-first-annual-malcolm-x-film-festival/.
Islamophobia Conference 2016: The Environment of Hate and the Police State, Islamic Human Rights Commission, 7 November 2016, at https://www.ihrc.org.uk/activities/events/11774-islamophobia-conference-2016-the-environment-of-hate-and-the-police-state/.
Strike the Empire Back: legacies and examples of liberation from neo-colonialism and white supremacy organised by the Malcolm X Movement, Transdisciplinary Collective, 14 June 2014, at https://www.t-coll.org/events/strike-the-empire-back-legacies-and-examples-of-liberation-from-neo-colonialism-and-white-supremacy/.
Panel contributions #StrikeTheEmpireBack (Malcolm X Movement), YouTube, 23 November 2014, at https://www.youtube.com/watch?v=R3FB4spo7Ns.
Asim Qureshi, I Refuse to Condemn: resisting racism in times of national security, Manchester University Press, 2020.
Faima Bakar, How Muslims are challenging Islamophobia by refusing to condemn terrorism, the Metro, 17 December 2020, https://metro.co.uk/2020/12/17/how-muslims-are-challenging-racism-by-not-condemning-extremism-13646263/.
All Party Parliamentary Group on British Muslims, Islamophobia Defined: the inquiry into a working definition of Islamophobia, November 2018.
Defining Islamophobia: a contemporary understanding of how expressions of Muslimness are targeted, The Muslim Council of Britain, March 2021, at https://mcb.org.uk/report/defining-islamophobia-a-contemporary-understanding-of-how-expressions-of-muslimness-are-targeted.
Benjamin Butterworth, Race report ‘serves interests of people who want to deny racism problem’, says Muslim Council of Britain, iNews 31 March 2021 at https://inews.co.uk/news/politics/race-report-serves-interests-people-who-deny-racism-problem-muslim-council-of-britain-938143.
Centre for Islam and Global Affairs, Third International Conference on Islamophobia, Speakers and Moderators, at https://www.izu.edu.tr/en/ciga/conferences/islamophobia/3rd-international-conference-on-islamophobia/speakers.
Farid Hafez, Austria Raids: how I turned into a ‘terrorist’ overnight, Middle East Eye, 31 March 2021, at https://www.middleeasteye.net/opinion/austria-raids-islamophobia-how-i-was-turned-terrorist-overnight.
Centre for Islam and Global Affairs, Third International Conference on Islamophobia, Topics and Objectives, at https://www.izu.edu.tr/en/ciga/conferences/islamophobia/3rd-international-conference-on-islamophobia/topics-and-objectives.
Centre for Islam and Global Affairs, First International Conference on Islamophobia, Speakers, at https://www.izu.edu.tr/en/ciga/conferences/islamophobia/i-nternational-conference-i-slamophobia/speakers, and Centre for Islam and Global Affairs, Second International Conference on Islamophobia, Speakers, at https://www.izu.edu.tr/en/ciga/conferences/islamophobia/2nd-international-conference-islamophobia/speakers.
Defining Islamophobia: a contemporary understanding of how expressions of Muslimness are targeted, The Muslim Council of Britain, March 2021, at https://mcb.org.uk/resources/islamophobia/.
John Jenkins & Trevor Phillips, Defining Islamophobia, Policy Exchange, December 2018, at https://policyexchange.org.uk/publication/defining-islamophobia/.
The Study of Islam and Muslims in the shadow of the “War on Terror”: Complexity, Reflexivity and Decolonising Methodologies, HRH Prince Alwaleed Bin Talal Centre for the Study of Islam in the Contemporary World, the University of Edinburgh, at https://www.ed.ac.uk/literatures-languages-cultures/alwaleed/study-of-islam-and-muslims.
1st International Conference on Critical Muslim Studies: ReOrienting the Post-Western, School of Sociology and Social Policy Event, University of Leeds, at https://essl.leeds.ac.uk/sociology/events/event/1044/postponed-1st-international-conference-on-critical-muslim-studies-reorienting-the-post-western.
Pluto Journals, Pluto Press, at https://www.plutobooks.com/pluto-journals/.
